Wszczęcie postępowania tuż przed przedawnieniem zobowiązania podatkowego
Ma to miejsce szczególnie w sprawach, w których postępowanie karne skarbowe zostało wszczęte tuż przed upływem ustawowego terminu przedawnienia, a następnie w sprawie karnej skarbowej nie dochodzi do podjęcia jakichkolwiek czynności mających na celu ustalenie czy przestępstwo skarbowe zostało rzeczywiście popełnione. W takich sytuacjach jest bardzo widoczne, że z perspektywy organu podatkowego istotne było wyłącznie formalne dopełnienie czynności tylko po to, by pozwolić opieszale działającym organom podatkowym na pełne wyegzekwowanie podatku.
Dane potwierdzają negatywne zjawisko
Skalę zjawiska pokazuje raport dotyczący instrumentalnego wszczynania postępowań karnych skarbowych w trakcie postępowań kontrolnych i podatkowych z grudnia 2019 r., przygotowany we współpracy m.in. z Helsińską Fundacją Praw Człowieka oraz Ośrodkiem Studiów Fiskalnych UMK w Toruniu. Autorzy raportu wskazują, że analiza zebranego w drodze dostępu do informacji publicznej materiału doprowadziła do wniosku, że organy skarbowe bardzo rzadko wszczynają postępowania karne skarbowe przed zakończeniem postępowania jeżeli nie występuje zagrożenie przedawnieniem. Natomiast postępowania karne skarbowe są wszczynane przed zakończeniem postępowania wymiarowego niemalże wyłącznie wtedy, kiedy zobowiązanie podatkowe „zagrożone jest przedawnieniem”.
Zgodnie z danymi zebranymi przez autorów raportu:
- postępowania kontrolne, w trakcie których doszło do wszczęcia postępowania karnego w 91% przypadków to postępowania mające za przedmiot zobowiązania podatkowe przedawniające się z końcem danego roku;
- ponad 70% postępowań karnych skarbowych wszczętych w ostatnim roku biegu terminu przedawnienia zobowiązań podatkowych, zostało wszczętych w ostatnim kwartale tego roku.
Kontrola sprawowana przez sądy administracyjne
Dane zawarte w przywołanym raporcie ukazują znaczną skalę zjawiska instrumentalnego wykorzystywania mechanizmu pozwalającego na zawieszenie biegu terminu przedawnienia. Jak natomiast na ten temat wypowiadają się sądy administracyjne, kiedy przyjdzie do rozpoznania sprawy o takim ciężarze gatunkowym?
Zdecydowana większość składów orzekających sądów administracyjnych udziela ochrony podatnikom, kwestionując sposób działania organów podatkowych. Takie podejście jest pokłosiem trzech korzystnych wyroków NSA wydanych w ostatnim czasie, w których zajęto stanowisko, że „koncepcja, zgodnie z którą sąd administracyjny może kontrolować wszczęcie i przebieg postępowania karnoskarbowego może budzić uzasadnione wątpliwości. Jednakże możliwe i konieczne jest kontrolowanie przez sąd administracyjny, czy organ podatkowy nie odwołał się do wszczęcia postępowania karnoskarbowego w sposób stanowiący nadużycie prawa. Innymi słowy sąd administracyjny może kontrolować, czy nie doszło do instrumentalnego wykorzystywania art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej ze względu na wszystkie okoliczności sprawy podatkowej, a w szczególności w sytuacji, gdy wykorzystanie tego przepisu związane jest z naruszeniem zasady zaufania do organów podatkowych (art. 121 Ordynacji podatkowej), czy wywodzonej z prawa unijnego oraz art. 2 Konstytucji RP zasady uzasadnionych oczekiwań. (…)”.
Wskazano również, że sąd administracyjny posiada narzędzie, które umożliwia zweryfikowanie wystąpienia nadużycia prawa w związku z instrumentalnym wykorzystaniem przepisów Ordynacji podatkowej. Jest nią wyrażona w art. 121 Ordynacji podatkowej zasada działania w zaufaniu do organów podatkowych. W ocenie NSA art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej nie może być tak odczytywany, że stanowi on podstawę do zawieszenia biegu terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego w związku z każdym wszczęciem postępowania karnoskarbowego, jeżeli odwołanie się do wszczęcia postępowania karnoskarbowego, ze względu na okoliczności sprawy podatkowej, nastąpiło z przekroczeniem zasady zaufania do organów podatkowych, o której mowa w art. 121 Ordynacji podatkowej.
Tym samym NSA potwierdził, że sąd administracyjny jest uprawniony do zbadania, czy w danej sprawie wystąpił skutek w postaci zawieszenia biegu terminu przedawnienia w związku z wszczęciem postępowania karnego skarbowego. W konsekwencji nie jest dopuszczalne przyjmowanie automatyzmu w tym zakresie, który wywołuje korzystne skutki dla Skarbu Państwa (w postaci zawieszenia biegu przedawnienia) i jednocześnie – niekorzystne skutki dla podatnika, który ma prawo oczekiwać, że po upływie terminu przedawnienia jego zobowiązanie podatkowe wygaśnie.
Zdarzają się zdania odmienne
Niestety, ale część składów orzekających sądów administracyjnych uważa, że sądy administracyjne nie powinny zajmować się tym zagadnieniem, albowiem pozostaje to poza kognicją sądu administracyjnego. Natomiast ewentualne wątpliwości natury konstytucyjnej powinny zostać wyjaśnione w ramach zainicjowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie o sygn. akt K 31/14 . Stanowisko tej wąskiej grupy składów sądów administracyjnych nie jest zrozumiałe. Strona postępowania przed sądem administracyjnym nie może być pozbawiona możliwości skontrolowania, czy art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej, nie został zastosowany z nadużyciem prawa. Jednym z kluczowych elementów dochodzenia przez podatnika swych praw przed sądem administracyjnym jest bowiem możliwość skutecznego podnoszenia zarzutu przedawnienia zobowiązania podatkowego. Jest to argument, który musi zostać zweryfikowany, ponieważ zaistnienie przedawnienia powoduje wygaśnięcie zobowiązania podatkowego i konieczność umorzenia postępowania podatkowego. Takie podejście w sposób istotny ogranicza stronie jej konstytucyjne prawo do sądu.
Poprzestanie jednak na przyjęciu, że badanie kwestii nadużycia prawa w związku z doprowadzeniem do wszczęcia postępowania karnego skarbowego wyłącznie w celu zawieszenia biegu terminu przedawnienia pozostaje poza kognicją sądu administracyjnego sprawia, że pewien zakres działalności administracji skarbowej pozostaje poza kontrolą sądu administracyjnego oraz poza kontrolą jakiegokolwiek innego sądu w Rzeczypospolitej Polskiej. Założenie o braku kognicji sądów administracyjnych prowadzi w tym zakresie do istotnego ograniczenia prawa do sądu. Nie do pogodzenia z zasadą państwa prawa wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP jest sytuacja, gdy nadużycie prawa przez organy państwa powodowałoby konsekwencje korzystne dla państwa, a niekorzystne dla podatnika.
Należy zwrócić uwagę, że wszczęcie postępowania w sprawie karnej skarbowej ma podwójny skutek. Pierwszy i podstawowy, to zainicjowanie postępowania karnego skarbowego. Drugi, to wstrzymanie biegu przedawnienia zobowiązania podatkowego w sprawie podatkowej. Tym samym, sąd administracyjny kontrolując ewentualne nadużycie wszczęcia postępowania karnego skarbowego w zakresie (i tylko w zakresie) skutku podatkowego takiego zdarzenia nie wykracza poza swoją kognicję. W takim przypadku sąd administracyjny sprawuje kontrolę działalności administracji publicznej pod względem zgodności z prawem oraz nie dopuszcza, aby wystąpienie drugiego skutku pozostawało poza kontrolą jakiegokolwiek sądu.
Z tego względu teza o konieczności sądowej kontroli działalności organów podatkowych, które działają na styku postępowania karnego skarbowego, o ile te działania wywołują skutki w sferze podatkowej, wydaje się być godna akceptacji. Można zakładać, że objęcie kontrolą sądowo-administracyjną zasadności wszczęcia postępowania karnego skarbowego spowoduje radykalną zmianę powyższych statystyk dotyczących „koincydencji” wszczynania postępowań karnych skarbowych i zbliżającego się upływu terminu przedawnienia. Uprawnione jest twierdzenie, że o tak poważnej skali nadużyć, jaka wynika z przeprowadzonych dotąd badań decydowało między innymi to, że organy podatkowe nie czuły się ograniczane zewnętrzną kontrolą w tym zakresie. Tymczasem taka zewnętrzna kontrola sprawowana przez sądy administracyjne w realiach stosunków Państwo-Obywatel jest konieczna.
Podsumowanie
Trudno w demokratycznym państwie prawnym byłoby zaakceptować sytuacje, kiedy organ administracyjny podejmuje pewne działania, które - tak czy inaczej - wywrą niekorzystne dla jednostki skutki prawne w przypadku, gdy nie istnieje jakakolwiek sądowa kontrola takich działań, a więc działania te nie będą mogły być w określony sposób „pozbawione mocy prawnej”. Zgłaszana przez organy podatkowe (i niektóre składy sądów administracyjnych) teza o braku kognicji sądów administracyjnych w tym zakresie, prowadzi właśnie do skutku, że pewne działania administracji publicznej podejmowane wobec jednostki pozostają poza kontrolą sądową. Wniosek ten jest nie do zaakceptowania z perspektywy systemowej.
Stanowisko przyjęte przez NSA oraz pozostałą część składów orzekających wojewódzkich sądów administracyjnych zasługuje na pełne uznanie i aprobatę. Sąd administracyjny powinien przeciwdziałać nadużywaniu prawa przez organy administracji publicznej, w tym przez organy podatkowe. W obecnej rzeczywistości jest to o tyle istotne, że w odczuciu społecznym tego typu działania przywracają obywatelom wiarę w wymiar sprawiedliwości oraz pokazują, do czego w istocie władza sądownicza, a w tym przypadku pion sądownictwa administracyjnego, została ustanowiona. Rolą sądów administracyjnych jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, w szczególności poprzez kontrolę działalności administracji publicznej pod względem zgodności z prawem. Dlatego sąd administracyjny nie powinien uchylać się od zbadania sprawy podatkowej w jej całokształcie. Należy pamiętać, że podatnicy mają określone prawa, które powinny być przestrzegane. W przypadku, kiedy organ podatkowy nadużywa prawa, podatnicy powinni móc uzyskać ochronę prawną udzieloną im przez sąd administracyjny, aby realizacja ich praw była rzeczywista.
Andrzej Wapowski, Radca prawny, Senior Associate w ENODO Advisors
Więcej na ten temat podczas bezpłatnego webinarium "Postępowanie karnoskarbowe – czy można go uniknąć?", na które serdecznie zapraszamy 18 marca 2021 r.