Zgodnie z ustaloną linią orzeczniczą Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości prawo do odliczenia VAT naliczonego jest fundamentalnym prawem podatnika i nie może być dowolnie ograniczane przez przepisy krajowe.
Ograniczeń tego prawa nie usprawiedliwia nawet fakt, iż zostały wprowadzone w celu zapewnienia kontroli nakładania i poboru VAT. Jak podkreśla ETS, ograniczenia takie są niezgodne z zasadą neutralności opodatkowania VAT. Prawo do odliczenia podatku naliczonego ma bowiem na celu całkowite uwolnienie podatników biorących udział w transakcjach opodatkowanych od ciężaru VAT należnego lub zapłaconego. Jak z tego wynika, niektóre przepisy polskiej ustawy dotyczące odliczenia VAT są niezgodne z dyrektywą UE, gdyż wprowadzają takie ograniczenia.
Z orzecznictwa ETS dla polskich podatników wynikają następujące informacje:
1. Status podatnika VAT oraz prawo do odliczenia uzyskuje się wraz z dokonaniem pierwszego wydatku inwestycyjnego w celu i z założeniem rozpoczęcia działalności gospodarczej, a nie ze złożeniem dokumentów rejestracyjnych.
Taka informacja wynika z wyroku z 14 lutego 1985 r. w sprawie C-268/83 D.A. Rompelman i E.A. Rompelman-Van Deelen przeciwko Minister van Financien.
W tej sprawie sąd krajowy zwrócił się do Trybunału z pytaniem, czy nabycie prawa do przyszłego przeniesienia prawa własności części budynku, która ma być dopiero wybudowana i która ma być zakupiona w celu wynajęcia osobom trzecim w przyszłości, może być uznane za działalność gospodarczą w rozumieniu art. 4 ust. 1 VI Dyrektywy.
Trybunał, orzekając w tej sprawie, podkreślił, że z art. 4 ust. 1 oraz z art. 17 ust. 1 i 2 VI Dyrektywy wynika, iż system odliczeń podatku ma na celu całkowite zwolnienie osoby biorącej udział w transakcji z obciążenia VAT nałożonego lub zapłaconego podczas wszystkich czynności gospodarczych podejmowanych przez podatnika. Wspólny system VAT ma na celu zapewnienie obciążenia podatkiem w całkowicie neutralny sposób wszystkich czynności gospodarczych, jakikolwiek by nie był ich cel lub wynik, pod warunkiem że same podlegają opodatkowaniu VAT.
ETS podkreślił, że czynności gospodarcze, o których mowa w art. 4 ust. 1 VI Dyrektywy, mogą same się składać z kilku kolejnych transakcji, co wyraźnie sugeruje dobór wyrażeń w art. 4 ust. 2 VI Dyrektywy, który wspomina o „wszystkich czynnościach producentów, handlowców oraz osób świadczących usługi”. Czynności przygotowawcze, takie jak np. nabycie majątku, a także zakup nieruchomości, które stanowią część transakcji, należy traktować jak działalność gospodarczą.
W związku z powyższym nie należy robić rozróżnienia pomiędzy różnymi formami prawnymi, które mogą przyjmować czynności przygotowawcze, szczególnie pomiędzy nabyciem prawa do przyszłego zakupu nieruchomości a rzeczywistym nabyciem tej nieruchomości. Ponadto zasada stanowiąca, że w przypadku obciążenia podatkiem działalności gospodarczej VAT musi być neutralny, wymaga, aby pierwszy wydatek inwestycyjny dokonany w celu i z założeniem rozpoczęcia czynności gospodarczej był traktowany jako działalność gospodarcza. W sprzeczności z powyższą zasadą byłoby założenie, że działalność taka rozpoczyna się dopiero z chwilą, gdy nieruchomość jest rzeczywiście wykorzystywana w ramach działalności gospodarczej, tj. z chwilą, gdy zaczyna ona przynosić opodatkowany zysk. Jakakolwiek inna interpretacja art. 4 powodowałaby, że VAT stanowiłby koszt działalności gospodarczej, uniemożliwiając przedsiębiorcy odliczenie tego podatku zgodnie z przepisami art. 17 VI Dyrektywy, co doprowadziłoby do arbitralnego rozróżnienia pomiędzy wydatkiem dokonanym przed rzeczywistym wykorzystaniem nieruchomości a wydatkiem powstałym podczas jej użytkowania. Nawet gdy podatek naliczony zapłacony dla transakcji przygotowawczych zostaje zwrócony po rozpoczęciu rzeczywistego użytkowania nieruchomości, wydatek ten, który bywa znaczny, obciążałby nieruchomość w okresie pomiędzy pierwszym wydatkiem inwestycyjnym a rozpoczęciem użytkowania. Stąd osoba dokonująca transakcji inwestycyjnej ściśle związanej z przyszłym wykorzystaniem nieruchomości w celach gospodarczych i niezbędnej dla tego celu musi być traktowana jako podatnik w rozumieniu art. 4 VI Dyrektywy.
Komentarz
Na przykładzie powyższego orzeczenia należy wskazać, iż stosowanie zasady neutralności VAT nie może być rozumiane formalnie jako przyznanie podatnikowi prawa do odliczenia, którego realizacja może nastąpić w nieokreślonej przyszłości. Neutralność opodatkowania podatkiem od wartości dodanej jest zapewniona dopiero wówczas, gdy mechanizm odliczenia wyklucza ponoszenie dodatkowych obciążeń finansowych z tytułu podatku. Nie do pogodzenia z zasadą neutralności jest więc odsuwanie w czasie momentu odliczenia podatku naliczonego, gdyż podatnik ponosi wtedy koszt finansowania podatku podlegającego odliczeniu.
Niemniej, jak wskazywał ETS, nie wyklucza to możliwości żądania przez organy podatkowe obiektywnych dowodów potwierdzających zamiar rozpoczęcia działalności podlegającej opodatkowaniu. Teza wyroku w sprawie C-268/83 Rompelman jest przywoływana wielokrotnie w późniejszych orzeczeniach Trybunału, co pozwala mówić o istnieniu ugruntowanej linii orzecznictwa ETS w tym zakresie.
2. Podatek może być tylko raz przeniesiony na kolejny okres rozliczeniowy, a później powinien zostać zwrócony podatnikowi.
W późniejszym orzeczeniu z 27 listopada 1984 r. w sprawie C-50/84, rozstrzygającym spór między Komisją Europejską a Republiką Francuską, ETS stwierdził, że prawo do odliczenia musi być co do zasady realizowane natychmiast w odniesieniu do całości podatku naliczonego związanego z nabyciem towarów i usług. Przepisy, które nie pozwalają na całkowite i natychmiastowe odliczenie, są sprzeczne z postanowieniami VI Dyrektywy.
Europejski Trybunał Sprawiedliwości wskazał również w tym orzeczeniu, że ustanawiając i stosując, wbrew VI Dyrektywie, zasady podatkowe, które ograniczają prawo przedsiębiorców do odliczeń VAT zapłaconego w związku z poniesionymi wydatkami na zakup określonych dóbr, w przypadku których VI Dyrektywa nie przewiduje ograniczenia prawa do odliczenia, Republika Francuska nie dopełniła zobowiązań wynikających z Traktatu Rzymskiego.
Powodem wydania takiego orzeczenia było wprowadzenie do francuskiego porządku prawnego regulacji ograniczających prawo do odliczenia VAT naliczonego podatnikowi w związku z budową lub zakupem budynku przeznaczonego na wynajem, jeśli roczne przychody podatnika z wynajmu tego rodzaju nieruchomości stanowią mniej niż 1/15 jej wartości. Komisja Europejska zakwestionowała ten przepis jako sprzeczny z zasadą neutralności VAT i z postanowieniami VI Dyrektywy. Europejski Trybunał Sprawiedliwości, popierając stanowisko Komisji, argumentował, iż system odliczeń VAT wynikający z artykułów od 17 do 20 VI Dyrektywy ma na celu całkowite uwolnienie podmiotu gospodarczego od obciążeń z tytułu VAT przypadającego do zapłaty lub zapłaconego w toku prowadzonej działalności gospodarczej. Ze względu na wpływ na poziom obciążeń podatkowych jakiekolwiek ograniczenie prawa do odliczenia przysługującego podatnikowi musi być stosowane w ten sam sposób we wszystkich państwach członkowskich oraz musi się opierać na istnieniu przepisu w prawie wspólnotowym, który ograniczenie takie wprost przewiduje. Jeżeli takiego przepisu nie ma, z prawa do odliczeń należy korzystać niezwłocznie w odniesieniu do wszystkich kwot podatku naliczonego od dostaw towarów i usług.
Komentarz
Polska ustawa również zawiera przepis, który nakazuje przenoszenie podatku naliczonego do rozliczenia w następnych okresach rozliczeniowych w przypadku braku wykonania przez podatnika czynności opodatkowanych (art. 86 ust. 19 ustawy o VAT). Taki mechanizm może powodować, że podatnik będzie przez wiele miesięcy przenosił podatek na następny okres rozliczeniowy, a w konsekwencji faktycznie będzie ponosił ciężar VAT. Mając na uwadze treść powyższych orzeczeń, należy uznać, że podatek może być tylko raz przeniesiony na kolejny okres rozliczeniowy. Zatem art. 86 ust. 19 ustawy jest niezgodny z dyrektywą. Jest też dopuszczalna interpretacja tych regulacji zgodna z przepisami wspólnotowymi, że podatnik ma obowiązek przenieść podatek naliczony tylko raz na następny okres rozliczeniowy.
3. Nie można pozbawić podatnika odliczeń VAT lub przesunąć termin takiego odliczenia z powodu niezłożenia wniosku o rejestrację dla celów VAT
W sprawie C-110/98 Gabalfrisa SL i inni przeciw Agenda Estatal de Administratión Tributaria Europejski Trybunał Sprawiedliwości przedstawił natomiast tezę, że prawo do odliczenia podatku naliczonego określone w artykule 17 VI Dyrektywy i będące realizacją zasady neutralności VAT nie może być ograniczane przez formalne bariery, takie jak złożenie stosownego zawiadomienia czy rozpoczęcie sprzedaży opodatkowanej w określonym terminie. Wyrok ten dotyczył przedsiębiorców, którzy dokonywali zakupu towarów podlegających opodatkowaniu, choć formalnie działalność opodatkowaną zamierzali rozpocząć dopiero później.
Komentarz
Powołując się na omówioną wcześniej sprawę C-268/83 Rompelman, Trybunał w tym orzeczeniu jeszcze raz podkreślił, że prawo do odliczenia podatku naliczonego, które decyduje o neutralności VAT, musi być realizowane natychmiast. Wszelkie ograniczenia w tym zakresie wynikające z przepisów krajowych zobowiązujących podatników do określonego działania (np. podjęcia faktycznej sprzedaży opodatkowanej w określonym terminie, który wcześniej został zakomunikowany władzom skarbowym) ograniczają neutralność VAT. Dlatego art. 88 ust. 4 ustawy o VAT, który uzależnia prawo do odliczenia od złożenia dokumentów rejestracyjnych VAT-R, jest niezgodny z dyrektywą UE w zakresie, w jakim pozbawia podatników prawa do odliczenia VAT od towarów i usług nabyty przed rejestracją, a wykorzystywanych do prowadzonej działalności gospodarczej.
4. Zaniechanie inwestycji i nierozpoczęcie w ogóle wykonywania czynności podlegających opodatkowaniu nie pozbawia podatników prawa do odliczenia VAT należnego lub zapłaconego od dokonanych wydatków inwestycyjnych.
Natomiast w orzeczeniu z 29 lutego 1996 r., w sprawie C-110/94 Intercommunale voor zeewaterontzilting („INZO”) przeciwko Belgii, ETS odniósł się do kwestii możliwości odliczenia VAT w przypadku zaniechania inwestycji.
Spółka INZO została założona w celu wykorzystywania procesów przetwarzania morskiej i słonawej wody na wodę pitną oraz jej dystrybucji. Na ten cel spółka INZO otrzymała środki kapitałowe i zleciła wykonanie badania zyskowności projektu budowy fabryki odsalającej. Spółka INZO zapłaciła VAT od tych czynności, w szczególności od wykonywanych badań. Zapłacony podatek został jej zwrócony przez organy podatkowe. Jednakże badania zyskowności projektu zidentyfikowały wiele problemów dotyczących tego obszaru i w konsekwencji zarzucono projekt i ogłoszono likwidację spółki INZO, w związku z czym jej przewidywana działalność nigdy się nie rozpoczęła.
Ze względu na fakt, że spółka INZO nigdy nie przeprowadziła żadnej opodatkowanej transakcji, organy podatkowe zażądały zwrotu VAT odzyskanego przez INZO wraz z odsetkami za zwłokę.
Sprawa trafiła do sądu krajowego, który zwrócił się z pytaniem prejudycjalnym do ETS.
ETS w odpowiedzi na pytanie sądu krajowego orzekł, że w przypadku gdy organy skarbowe zaakceptowały fakt, iż spółka, która zadeklarowała zamiar rozpoczęcia działalności gospodarczej prowadzącej do transakcji podlegających opodatkowaniu, posiada status podatnika VAT, zlecenie badań nad zyskownością planowanej działalności można uznać za działalność gospodarczą w rozumieniu art. 4 VI Dyrektywy. Może to nastąpić, jeśli celem tych badań jest określenie stopnia zyskowności planowanej działalności. Status podatnika VAT nie może być odebrany wstecznie spółce, która w wyniku przeprowadzonych badań podjęła decyzję nie o przechodzeniu do etapu operacyjnego, lecz o likwidacji spółki, w wyniku czego planowana działalność gospodarcza w ogóle nie doszła do skutku i nie doprowadziła do transakcji opodatkowanych. Jedynym wyjątkiem są przypadki oszustwa lub nadużycia.
Każda inna interpretacja VI Dyrektywy byłaby sprzeczna z zasadą, że VAT powinien być neutralnym obciążeniem podatkowym dla firmy. Mogłoby to skutkować bezpodstawnym wyróżnieniem, jeśli chodzi o podatkowe traktowanie jednego z takich samych działań inwestycyjnych. Firma już wykonująca transakcje podlegające opodatkowaniu byłaby lepiej traktowana niż firma, która dokonując inwestycji, usiłuje rozpocząć działalność mającą w przyszłości być źródłem transakcji podlegających opodatkowaniu. Ostateczne prawo do odliczenia podatku zależałoby więc od tego, czy inwestycja prowadziłaby, czy nie, do wykonywania transakcji podlegających opodatkowaniu.
Również orzeczenie ETS z 15 stycznia 1998 r. w sprawie C-37/95 Belgia przeciwko Ghent Coal Terminal NV dotyczyło prawa do odliczenia podatku w związku z wykonanymi pracami inwestycyjnymi.
Sprawa dotyczyła spółki Ghent Coal, która nabyła grunt. W związku z dokonanym zakupem przeprowadziła prace inwestycyjne i od razu odliczyła VAT zapłacony od towarów i usług związanych z tymi pracami. Z inicjatywy miasta Ghent spółka Ghent Coal zamieniła jednak ten grunt na ziemię zlokalizowaną w innym miejscu. W konsekwencji nigdy nie wykorzystała ziemi, w związku z posiadaniem której wykonała prace inwestycyjne i odliczyła VAT.
ETS w tej sprawie orzekł, że podatnik jest uprawniony do odliczenia VAT naliczonego na towary i usługi nabyte w związku z pracami inwestycyjnymi wykonanymi z przeznaczeniem na planowaną działalność gospodarczą podlegającą opodatkowaniu. Nabyte prawo do odliczenia pozostaje w mocy, nawet jeśli w wyniku niezależnych od niego okoliczności podatnik nigdy nie wykorzysta nabytych towarów lub usług w celu dokonywania transakcji podlegających opodatkowaniu. Komentarz
Z powyższych orzeczeń ETS jednoznacznie wynika, że zasada neutralności opodatkowania realizowana poprzez prawo do odliczenia podatku naliczonego jest fundamentalnym prawem podatnika. Każde ograniczenie tej zasady musi wynikać wprost z przepisów prawa, i to wyłącznie tych, które są zgodne z postanowieniami VI Dyrektywy.
Nie ulega wątpliwości, że również art. 88 ust. 1 pkt 2 ustawy o VAT jest niezgodny z prawem wspólnotowym, gdyż pozbawia podatników prawa odliczenia podatku naliczonego przy zakupie towarów i usług przeznaczonych do rozpoczęcia działalności gospodarczej, do której następnie nie doszło.
