Mechanizmy finansowego wsparcia nowych członków Europejskiego Obszaru Gospodarczego - część I

Układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego został zawarty w 1992 r. przez ówczesnych członków Wspólnoty oraz trzy państwa spoza UE: Islandię, Liechtenstein i Norwegię, które wraz ze Szwajcarią tworzą Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association – EFTA). Układ o EOG wszedł w życie 1 stycznia 1994 r.

Dzięki zawarciu tego układu wymienione trzy państwa stały się uczestnikami rynku wewnętrznego Wspólnoty. Oznacza to, iż także one korzystają ze swobód gospodarczych obowiązujących na obszarze UE zapewniających wolny przepływ towarów, kapitału, usług i osób. W celu zapewnienia przedsiębiorstwom równych warunków funkcjonowania na terenie EOG przyjęto wspólne regulacje w zakresie polityki konkurencji i pomocy publicznej. Dodatkowo układ zawiera rozwiązania, które stanowią podstawę do włączania do układu o EOG wspólnotowych regulacji w dziedzinie polityki społecznej, ochrony środowiska, statystyki, prawa spółek oraz ochrony konsumenta.

Układ obejmuje również porozumienie o współpracy w zakresie niezwiązanym bezpośrednio z czterema swobodami. W ramach EOG państwa członkowskie realizują wspólne działania dotyczące edukacji, młodzieży, zatrudnienia, badań i rozwoju nowoczesnych usług informacyjnych oraz ochrony obywateli.

W zamian za możliwość uczestniczenia w Jednolitym Rynku Europejskim kraje spoza Wspólnoty zobowiązane są do udzielania wsparcia finansowego uboższym członkom UE (analogicznie do zasady solidarności obowiązującej we Wspólnocie).

Oba mechanizmy stanowią dodatkowe źródło środków na realizację projektów z różnych dziedzin, obok pomocy realizowanej przez UE w ramach funduszy strukturalnych czy krajowych bądź regionalnych programów wsparcia. Poziom środków oraz ich podział pomiędzy poszczególne państwa-beneficjentów oraz zasady korzystania ze wsparcia, jak i priorytetowe działania ustalane są na okres 5 lat. Obecnie środki finansowe udostępnione są w ramach dwóch rozwiązań: Mechanizmu Finansowego EOG (MF EOG) oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego (NMF) na okres 1 maja 2004 r. – 30 kwietnia 2009 r. Na ten okres przyznano w ramach obu mechanizmów środki wszystkim nowym państwom UE, a w przypadku MF EOG także Grecji, Hiszpanii i Portugalii.

Dla zarządzania mechanizmem EOG powołano Biuro Mechanizmu Finansowego (BMF) w Brukseli. Koszt obsługi tego mechanizmu zaplanowano na poziomie 4% łącznej sumy środków i o tę kwotę zostanie obniżona faktycznie udostępniana pomoc. Zadaniem Biura jest ocena poszczególnych projektów przy współpracy z KE. Natomiast w przypadku Norweskiego Mechanizmu Finansowego zarządzanie powierzono norweskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, a planowany koszt obsługi to 5% całkowitej puli środków. Ostateczną decyzję o przyznaniu środków finansowych na realizację danego projektu, włącznie z poziomem dofinansowania, podejmuje Komitet Mechanizmów Finansowych.

Podział środków na poszczególne lata i wyznaczone priorytety nie wymagały uzgodnień z krajami EFTA. Tak jak w przypadku funduszy strukturalnych pomoc ma formę refundacji poniesionych kosztów kwalifikowalnych. Maksymalny poziom wsparcia to 85% całkowitych kosztów, w przypadku projektów realizowanych przy wykorzystaniu środków publicznych, oraz 60% kosztów dla innych projektów.

Polska uzyskała na obecny okres wsparcia sumę 533,51 mln euro w ramach obu mechanizmów, czyli niespełna połowę łącznej kwoty przyznanej wszystkim nowym członkom UE. W przypadku Mechanizmu Finansowego EOG z całkowitej puli 600 mln euro nasz kraj otrzyma 269,57 mln euro, a w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego 263,94 mln euro z łącznej kwoty 567 mln euro.

Rada Ministrów 7 września 2004 r. przyjęła dokument „Priorytety oraz podział środków finansowych w ramach Mechanizmu Finansowego EOG oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego”. Określono w nim cele oraz strukturę wydatkowania przyznanych Polsce środków na lata 2004–2009.

Projekty, które będą wspierane, mają być związane z budową bądź modernizacją infrastruktury ciepłowniczej czy wodno-kanalizacyjnej. Mogą dotyczyć wykorzystania alternatywnych źródeł energii, zastąpienia dotychczas stosowanych systemów cieplnych bardziej energooszczędnymi, organizacji selektywnego zbierania odpadów na poziomie gmin czy budowy oczyszczalni ścieków w miejscowościach do 15 tys. mieszkańców.

Przedsięwzięcia w tym zakresie mogą obejmować działania wspierające tworzenie tzw. zielonych miejsc pracy czy zielonych zamówień, rozwój edukacji ekologicznej poprzez tworzenie specjalnych sieci nauczania tych treści, wprowadzanie rozwiązań technologicznych zmniejszających energo-, materiało- i wodochłonności produkcji oraz usług, czy też działania związane z ochroną różnorodności biologicznej lub gospodarką leśną.

W ramach tego priorytetu realizowane będą projekty o wartości przekraczającej 1 mln euro, które dotyczą takich działań, jak: modernizacja obiektów zabytkowych oraz ich otoczenia, zwłaszcza związana z ich adaptacją do celów turystycznych, rewitalizacja historycznych miast, a w szczególności polskich metropolii – Gdańska, Krakowa, Poznania, Warszawy i Wrocławia. Współfinansowane będą również projekty dotyczące odnawiania zabytkowych obiektów poprzemysłowych, tworzenia odpowiedniej infrastruktury w miejscach o szczególnym znaczeniu dla kultury i historii lub tworzenia instytucji kultury europejskiej oraz systemów zabezpieczenia dział sztuki przed kradzieżą i wywozem.

Projekty, które będą wdrażane, w tym przypadku dotyczyć będą m.in. opracowania i prowadzenia programów szkoleniowych dla administracji samorządowej, w tym szkoleń na temat obowiązujących dyrektyw dotyczących równego traktowania kobiet i mężczyzn, rozwijania doradztwa oraz systemu informacji dla jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych oraz wspomagania rozwoju współpracy władz lokalnych z organizacjami pozarządowymi na podstawie Ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.

Miejscem realizacji projektów w tej dziedzinie powinny być obszary wiejskie oraz małe miasta. Projekty kwalifikujące się do wsparcia to, m.in.: projekty zwiększające dostępność do odpowiedniej jakości usług medycznych, programy promocji profilaktyki zdrowotnej, rozwijania wiedzy na temat metod planowania rodziny i standardów odpowiedzialnego rodzicielstwa, jak również projekty dotyczące tworzenia miejsc rekreacji dla dzieci oraz integracji dzieci niepełnosprawnych z pełnosprawnymi.

Wspierane projekty badawcze muszą dotyczyć dziedzin związanych z pozostałymi priorytetami, które wyznaczono dla tego mechanizmu finansowego.

Jeśli chodzi o drugi z mechanizmów finansowych funkcjonujących obecnie w ramach układu o EOG, czyli o Norweski Mechanizm Finansowy, to liczba wyznaczonych priorytetów jest większa niż w przypadku Mechanizmu Finansowego EOG.

W ramach mechanizmu norweskiego realizowane będą priorytety i współfinansowane takie rodzaje projektów, jak w we wcześniej opisanym mechanizmie z wyjątkiem badań naukowych. Dodatkowo wprowadzono cztery inne priorytety, którymi są:

1. Wdrażanie przepisów z Schengen, wspieranie Narodowych Planów Działania z Schengen, jak również wzmacnianie sądownictwa

W ramach tego priorytetu będzie można ubiegać się o wsparcie dla projektów obejmujących m.in. modernizację przejść granicznych, rozbudowę infrastruktury migracyjno-azylowej, budowanie kompetencji związanych z przetwarzaniem wniosków wizowych i azylowych czy w zakresie przeciwdziałania handlowi kobietami i dziećmi.

Realizowane w przypadku tego priorytetu działania będą się koncentrowały na usprawnianiu funkcjonowania administracji publicznej poprzez szkolenia, rozwijanie systemów zarządzania środowiskowego czy projekty gromadzenia i popularyzacji informacji o najlepszych technikach „czystej produkcji”.

3. Polityka regionalna i działania transgraniczne

Tym priorytetem objęte będą projekty dotyczące m.in. transferu wiedzy z regionów lepiej rozwiniętych do regionów słabszych, rozwoju systemu komunikacji społecznej w zakresie informacji o EOG, podnoszenia kwalifikacji pracowników administracji publicznej poprzez staże w krajach EOG czy współpracy transgranicznej pomiędzy władzami różnych szczebli.

4. Pomoc techniczna przy wdrażaniu acquis communautaire

Działania w tym zakresie mają koncentrować się na popularyzacji mechanizmu oraz wsparcia procesu przygotowania projektów współfinansowanych w ramach obu mechanizmów oraz zwiększenia efektywności procesu monitoringu, oceny i kontroli realizowanych projektów.

Zapisane na rzecz Polski środki zostały podzielone pomiędzy poszczególne priorytety obrane dla obu mechanizmów finansowych (tabela). Najwięcej, bo blisko jedną czwartą całej pomocy, planuje się przeznaczyć na rzecz przygotowania Polski do uzyskania uczestniczenia w mechanizmach dotyczących regulacji granicznych wynikających z Układu z Schengen. Kolejnym priorytetem, co do skali udostępnionych środków, jest ochrona środowiska realizowana w ramach MF EOG, na którą przewidziano niemal jedną piątą łącznej kwoty zagwarantowanych środków.

W Polsce za zarządzanie działaniami realizowanymi w ramach obu mechanizmów odpowiada Ministerstwo Gospodarki i Pracy, któremu powierzono funkcję Narodowego Punktu Kontaktowego. Natomiast instytucjami pośredniczącymi odpowiadającymi za zarządzanie i wdrażanie poszczególnych priorytetów zostały stosowne ministerstwa, odpowiednio do swoich kompetencji.

Rolę instytucji pośredniczącej dla wszystkich priorytetów dotyczących ochrony środowiska w obu mechanizmach pełni Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Kultury będzie odpowiedzialne za priorytet związany z ochroną europejskiego dziedzictwa kulturowego, Ministerstwo Zdrowia za projekty obejmujące opiekę zdrowotną, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji za badania naukowe, a Urząd Komitetu Integracji Europejskiej za priorytet Rozwój zasobów ludzkich.

W przypadku priorytetów przyjętych dla Norweskiego Mechanizmu Finansowego instytucjami pośredniczącymi są: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji dla wdrażania przepisów dotyczących Układu z Schengen oraz Ministerstwo Gospodarki i Pracy, które odpowiada za dwa priorytety – politykę regionalną i działania transgraniczne oraz pomoc techniczną przy wdrażaniu acquis communautaire.

Ubieganie się o środki finansowe oraz proces wdrażania i kontroli obu mechanizmów określają stosowne rozwiązania i procedury. W dużej mierze są one wzorowane na systemie funkcjonującym w przypadku funduszy strukturalnych UE, co ma zapewnić łatwiejszy dostęp do tej pomocy.