Szereg przepisów zmienionych lub wprowadzonych przez nowelizację, przewiduje konstrukcję unieważnienia, zamiast funkcjonującej do tej pory sankcji bezwzględnej nieważności umów w sprawach zamówień publicznych. Unieważnieniu będzie zatem podlegała obecnie umowa w części wykraczającej poza określenie przedmiotu zamówienia zawarte w specyfikacji istotnych warunków zamówienia (art. 140 ust. 3 pzp), zmiana umowy, stanowiąca istotną zmianę w stosunku do treści wybranej oferty, jeśli zamawiający nie przewidział możliwości dokonania takiej zmiany w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz nie określił warunków takiej zmiany (art. 144 ust. 2), oraz umowa obarczona wadami wymienionymi szczegółowo w art. 146 ust. 1 i 6 pzp.
W opinii Kancelarii, unieważnienie umowy wprowadzone przez omawianą nowelizację, należy traktować jako wyjątek od zasady bezwzględnej nieważności czynności prawnych sprzecznych z ustawą, przewidzianej w art. 58 ust. 1 kodeksu cywilnego, którego przepisy, zgodnie z art. 139 ust. 1 pzp, stosuje się wprost do umów w sprawach zamówień publicznych.
Wprowadzona konstrukcja unieważnienia, jako wyjątek od ww. zasady ogólnej, wymaga zatem ścisłej wykładni. Należy zatem przyjąć, że umowa w sprawie zamówienia publicznego podlega unieważnieniu, jeśli zajdą przyczyny unieważnienia ściśle wskazane w przepisach (art. 140 ust. 3, art. 144 ust. 2 i art. 146 ust. 1 i 6 pzp). W przypadku sprzeczności z innymi przepisami prawa, niż te, do których odwołują się powyższe wyjątki, należy zdaniem Kancelarii przyjąć, iż ma zastosowanie zasada bezwzględnej nieważności z art. 58 ust. 1 kodeksu cywilnego. Wykładnię taką zdaje się potwierdzać również projektodawca nowelizacji, dopuszczając możliwość domagania się stwierdzenia nieważności umowy przez osoby mające interes prawny na podstawie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego, z powodu wad innych, niż wady postępowania o udzielenie zamówienia publicznego (patrz: Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 2310, dalej „Uzasadnienie do projektu”).
Wątpliwości mogą wzbudzać przesłanki negatywne, wyłączające unieważnienie umowy w określonych przypadkach, w postaci takich klauzul generalnych jak istnienie po stronie zamawiającego „uzasadnionych podstaw aby sądzić, że działa zgodnie z ustawą”, lub „interesu publicznego” w „utrzymaniu umowy”. Takie przesłanki, co zostanie niżej omówione, będą jednak podlegały ocenie ze strony organu uprawnionego do orzekania o unieważnieniu umowy.
Co do zasady ustawodawca przewidział skutek unieważnienia umowy ex tunc, to znaczy, że unieważnienie wywiera skutek od momentu jej zawarcia, z wyjątkiem określonego w art. 192 ust. 3 pkt 2) lit. b) pzp unieważnienia w uzasadnionych przypadkach umowy tylko w zakresie zobowiązań jeszcze niewykonanych, w szczególności gdy nie jest możliwy zwrot świadczeń spełnionych na podstawie umowy podlegającej unieważnieniu.
Wątpliwości może wzbudzać obecnie zakres podmiotów legitymowanych do żądania unieważnienia umowy w sprawie zamówienia publicznego. Niewątpliwie prawo wystąpienia do sądu z takim żądaniem przysługuje Prezesowi Urzędu Zamówień Publicznych, na podstawie art. 146 ust. 6 pzp.
Przepisy nie przewidują wprost możliwości wystąpienia z takim żądaniem przez inne podmioty. Prawo zgłoszenia takiego żądania przez podmioty, którym przysługuje prawo złożenia odwołania (to znaczy podmioty, o których mowa w art. 179 ust. 1 pzp), wynika pośrednio z zakresu orzekania Krajowej Izby Odwoławczej (dalej „KIO”) wskazanego w art. 192 ust. 3 pkt 2) lit. a) i b), który dopuszcza unieważnienie umowy przez KIO. Należy jednak zwrócić uwagę, że KIO może orzec w taki sposób tylko w przypadkach, o których mowa w art. 146 ust. 1 pzp, nie przewidziano zaś takiej kompetencji w pozostałych przypadkach. Dodatkowo, w wypadku zamówień poniżej tzw. „progów unijnych”, ewentualne zgłoszenie żądania unieważnienia umowy przez podmiot, któremu przysługuje odwołanie, będzie możliwe tylko wówczas, gdy możliwe jest samo złożenie odwołania, to znaczy w zakresie przewidzianym w art. 180 ust. 2 pzp (co zostało omówione w pierwszej części niniejszego opracowania).
Mając na uwadze powyższe uwarunkowania, należałoby przyjąć, że ustawodawca wykluczył możliwość żądania unieważnienia umowy na podstawie przesłanek takiego unieważnienia wynikających z pzp, przez podmioty, którym przysługuje odwołanie, w innym trybie, niż skorzystanie ze środków ochrony prawnej, wskazanych w pzp (odwołanie, skarga do sądu). Wykładnię taką zdaje się potwierdzać sam projektodawca w Uzasadnieniu do projektu. Ciekawym zagadnieniem jest to, czy można przyjąć, że jakiemukolwiek innemu podmiotowi oprócz Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych przysługuje prawo wytoczenia samodzielnego powództwa do sądu o unieważnienie umowy, na podstawie przesłanek unieważnienia z pzp. Rozstrzygnięcie powyższego problemu wykracza jednak poza ramy niniejszego opracowania. Jeśli chodzi o organy uprawnione do orzekania o unieważnieniu umowy na podstawie przesłanek z pzp, to jest to w przypadku powództwa Prezesa Urzędu Zamówień Publicznych, sąd powszechny, którego właściwość należy ustalać zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego. W przypadku żądania unieważnienia umowy w ramach środków ochrony prawnej, będzie to odpowiednio KIO lub sąd okręgowy rozpatrujący skargę.
Jak już wyżej wskazano, pomimo wprowadzenia konstrukcji unieważnienia, pozostanie możliwość żądania stwierdzenia przez sąd powszechny nieważności umowy w sprawie zamówienia publicznego, na ogólnej podstawie wynikającej z art. 189 kodeksu postępowania cywilnego, jeśli nieważność wynikałaby z innych niezgodności z prawem, niż przesłanki unieważnienia umowy na podstawie pzp. Na marginesie jedynie należy wskazać, że wprowadzone przez ustawodawcę zastrzeżenie zawarte w art. 146 ust. 4 pzp, wskazujące, że z przyczyn, o których mowa w art. 146 ust. 1 lub 6 nie można żądać stwierdzenia nieważności umowy na podstawie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego, wydaje się być tzw. superfluum ustawowym, ponieważ z samej językowej wykładni pojęcia „unieważnienie” wynika, że czynność taka jest czynnością konstytutywną (tworzącą nowy stan prawny), nie może być zatem „stwierdzona”, podczas gdy wyrok na podstawie art. 189 kodeksu postępowania cywilnego jest deklaratoryjny (stwierdza jedynie istniejący stan prawny). Dodatkowo wzbudza wątpliwość, czemu ustawodawca w art. 146 ust. 4 pzp, wskazując art. 146 ust. 1 i 6 pzp, pominął art. 140 ust. 3 pzp i art. 144 ust. 2 pzp, które również przecież zawierają przesłanki unieważnienia umowy.
Jak widać, z nową konstrukcją unieważnienia umowy w sprawie zamówienia publicznego wiąże się wiele wątpliwości, już na początku obowiązywania nowych przepisów - wątpliwości te będą musiały zatem zostać z czasem wyjaśnione przez orzecznictwo i doktrynę.
Maciej Szulikowski
Kliknij żeby zobaczyć zdjęcie autora
Radca Prawny i Partner Zarządzający
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna