Budżetowanie i budżet są potrzebne nie tylko jednostkom nastawionym na zysk. Celem funkcjonowania organizacji non profit nie jest wprawdzie maksymalizacja zysku - nie oznacza to jednak, że ich działalność nie wymaga przewidywania skutków bieżącego działania. Funkcjonują one przecież również dla realizacji określonego celu - w tym przypadku statutowego.
Uprzedzenie przyszłości może się okazać tym bardziej istotne, że jednostki mogą funkcjonować dopóty, dopóki nie wyczerpią swoich zasobów: środków finansowych i majątku. Rozsądne, planowe wykorzystanie tych zasobów i pozyskanie ich nowych źródeł to zadanie, którego bez odpowiedniego budżetu nie da się wykonać.
Proces budżetowania trwa od momentu ustalenia celów strategicznych do czasu sporządzenia i kontroli wykonania budżetu. Wymaga to dużego nakładu pracy, tj. zbierania informacji, danych oraz ich analizy w fazie początkowej. Jednak nie warto lekceważyć tego etapu, ponieważ stanowi on podstawę dalszych czynności i umożliwia realizację zarówno budżetu rocznego, jak i planów długookresowych.
Etap 1
Ustalenie budżetu powinno nastąpić na podstawie dokładnie określonych planów długo- i krótkookresowych. Długookresowe plany zazwyczaj należy sporządzić na okres 5-10 lat. Plany roczne to plany operacyjne, których wykonanie powinno doprowadzić do realizacji planów długookresowych, czyli strategicznych.
Na tym etapie należy określić strategię działalności oraz - na podstawie danych (zewnętrznych i wewnętrznych) i informacji z otoczenia - określić sposób działania. Przykładowo, taką strategię może stanowić skumulowanie nadwyżek przychodów dla realizacji jakiejś inwestycji, która ma służyć do lepszego i bardziej efektywnego wykonania celu statutowego. Następnie należy z jak największą szczegółowością ustalić wymagane działania (np. przygotowanie ulotek, banerów do zachęcania przekazania 1% podatku - w przypadku jednostek pożytku publicznego, prezentacja działalności statutowej itp.).
UWAGA!
Na tym etapie nie następują jeszcze konkretne założenia wartościowe.
Etap ten obejmuje raczej przygotowywanie dokumentacji konkretnych działań.
Etap 2
Na podstawie planów długookresowych należy określić plan działania na okresy roczne. Plany strategiczne wyznaczają cel długookresowy, którego realizacja zależy od wykonania planów rocznych. Dlatego zanim nastąpi szczegółowe opracowanie planu rocznego, należy ustalić konkretną strategię działań na okres planu strategicznego, wyodrębniając cele i działania na okresy roczne.
Etap drugi obejmuje przygotowanie konkretnych planów wartościowych, tj. budżetu, na podstawie przygotowanej uprzednio dokumentacji. Przy sporządzaniu budżetu należy z dużą dokładnością oszacować wszystkie możliwe przychody i koszty.
UWAGA!
Należy pamiętać, że są to założenia, które ułatwiają realizację danego planu. Dlatego nie powinny tu występować niezaplanowane pozycje, jako że zwiększają one prawdopodobieństwo niewykonania budżetu.
W przypadku organizacji non profit szczególną uwagę należy poświęcić nie tylko kształtowaniu się kosztów, ale też przychodów. Ponieważ te organizacje (w szczególności nieprowadzące działalności gospodarczej) nie mają w zasadzie stałego źródła przychodów, możliwość ich uzyskania powinna stanowić element bieżącego zarządzania.
W budżecie powinny więc znaleźć się co najmniej podstawowe kategorie kosztów i przychodów wynikające z załącznika nr 2 do rozporządzenia MF w sprawie szczególnych zasad rachunkowości dla niektórych jednostek niebędących spółkami handlowymi, nieprowadzących działalności gospodarczej. Należy je wyszczególnić na podstawie danych historycznych, planując wszystkie koszty i przychody występujące w poprzednich latach obrotowych. Założenie, że jakiś przychód występujący w poprzednim roku nie wystąpi w roku bieżącym, powinno być uzasadnione w dokumentacji do budżetu.
Wysokość kosztów i przychodów można ustalić w dwojaki sposób. Koszty i przychody wykazujące trend rosnący należy oszacować zgodnie z dynamiką wzrostu. Koszty i przychody kształtujące się na podobnym poziomie można ustalić na poziomie wartości średniej.
Budżet, jako podstawa wyznaczająca kierunek całorocznego działania, powinien być zatwierdzony przez odpowiednie organy, tj. organy odpowiadające za gospodarkę finansową jednostki.
Etap 3
Etap trzeci obejmuje proces realizacji i kontroli wykonania budżetu. Kontrola oznacza z jednej strony okresowy pomiar efektów działania, ich rejestracje oraz porównanie do wielkości planowanych. W ten sposób ustala się odchylenie wielkości rzeczywistych od wielkości planowanych. Odchylenie - zarówno ujemne, jak i dodatnie - powinno wywołać odpowiednio sprzężenie zwrotne w celu dalszych ustaleń planów. Na podstawie analizy odchyleń należy podjąć decyzję o tym, czy to plan powinien podlegać zmianie ze względu na niemożność wykonania, czy należy zmienić sposób działania w celu lepszego wykonania planu. Przy założeniu, że budżet był przygotowany na podstawie szczegółowych, dokładnych danych i wielkości ujęte w budżecie są rozsądne i wykonalne, to przede wszystkim sposób działania powinien ulec zmianie. Należy podkreślić, że wiarygodność planu strategicznego ucierpi najbardziej wówczas, gdy odchylenie od wykonania wywołują nowe próby kształtowania planów. W trakcie realizacji to nie budżet powinien być dostosowany do działania, ale odwrotnie.
PRZYKŁAD
Etap 1
Zarząd szkoły podstawowej STO podjął decyzję o unowocześnieniu sali gimnastycznej. Na podstawie analizy danych z ostatnich dziesięciu lat ustalono oferty od możliwych wykonawców i przyjęto, że inwestycję będzie można zrealizować pod następującymi warunkami:
• koszty będą wykazywały wzrost o ok. 15%,
• przychody statutowe wzrosną o ok. 15%.
Oznacza to, że nadwyżka przychodów nad kosztami powinna rosnąć o ok. 5%, co zezwala na dokonanie inwestycji w następnym roku.
Wzrost kosztów wynika m.in. ze wzrostu liczby uczniów oraz ze wzrostu płac nauczycieli. Wzrost liczby uczniów przyczynia się z kolei do uzyskania większych darowizn i kwot z 1% podatku. Dlatego też zorganizowano zebranie rodziców, aby zapoznać ich z ofertą wykonawcy i zachęcić do wpłaty darowizn i 1% podatku na rzecz szkoły.
Etap 2 - Przygotowanie i przyjęcie budżetu
TABELA 1. BUDŻET NA 2008 R.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Etap 3 - realizacja i kontrola budżetu
TABELA 2. WYKONANIE BUDŻETU
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Tabela 2 pokazuje bardzo istotne kwestie w przypadku realizacji budżetu. Analizując jedynie wykonanie planu, można dojść do nieprawidłowych wniosków, ponieważ należy zwrócić uwagę, że plan był ustalony na rok, a nie na 6 miesięcy. Dlatego bardziej prawidłowe jest rozbicie rocznego planu na wykonanie miesięczne. W ten sposób można ustalić, w którym miesiącu wystąpiło odchylenie od planu i w jakiej wysokości. Ułatwia to dochodzenie przyczyn tego odchylenia i przedsięwzięcie odpowiednich działań.
Analiza szczegółowa odchyleń:
1. Przychody:
• czesne: kwota 1 380 000 zł dotyczy wartości czesnego za cały rok. Zakładając, że rok obrotowy w szkole jest rokiem kalendarzowym, a czesne płaci się tylko 10 razy, wykonanie czesnego powinno wynosić (1 380 000 zł : 10) × × 6 = 828 000 zł. W porównaniu do półrocznego planu rzeczywista wartość czesnego wynosi 98%, tj. 810 000 zł, co oznacza zaległości od niektórych rodziców. Dlatego zarząd powinien podjąć odpowiednie działania w celu uzyskania 100% płatności czesnego;
• darowizny: wartość otrzymanych darowizn wynosi 70% rocznego planu, co należy uznać za zadowalające, mając na uwadze, że takie wykonanie uzyskano w ciągu pół roku. Jest więc duże prawdopodobieństwo, że na koniec roku uda się wykonać plan w 100%;
• 1% podatku: ponieważ w czerwcu minął już termin płacenia podatku za 2007 r., wykonanie 98% jest wykonaniem ostatecznym. Należy to uznać za dobre ze względu na to, że szacunki są dokonane na podstawie danych historycznych, a nie według rzeczywistych informacji.
2. Koszty
• statutowe: 68% wykonania na koniec półrocza jest wynikiem zbyt wysokim. W ciągu 6 miesięcy szkoła nie powinna była przekroczyć kwoty 7283,33 zł × 6 = 43 699,98 zł. Koszty rzeczywiste wynoszą 59 000 zł - odchylenie to 135%. Rozpatrując jednak plany miesięczne (87 400 zł : 12 = 7283,33 zł) oraz zakładając, że koszty statutowe powstaną raczej w trakcie roku szkolnego, to od września do końca grudnia szkoła nadal będzie mogła wydawać 7100 zł miesięczne (87 400 zł - 59 000 zł = 28 400 zł, a 28 400 zł : 4 = 7100 zł);
• administracyjne: wykonanie w 52% oznacza minimalne przekroczenie planu, dlatego należy dokładnie ustalić, z jakiego powodu to nastąpiło, i ewentualnie wprowadzić oszczędności w tym zakresie.