W 2010 roku Sąd Najwyższy podjął uchwałę w sprawie II UZP 1/10, z której wynikało, że ZUS nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Po kilkunastu latach (29 listopada 2023 r.) podobne zagadnienie trafiło do rozstrzygnięcia przez skład 7 sędziów Sądu Najwyższego. Tym razem nie tylko dostrzeżono warunki, w których taka weryfikacja jest jednak uzasadniona, ale nadano także uchwale w sprawie III UZP 3/23 moc zasady prawnej.
- Problem ze swobodą deklarowania podstawy wymiaru składek. Były rozbieżności w orzecznictwie
- Czy doszło zatem do zmiany orzecznictwa?
- Funkcja zasiłku chorobowego i macierzyńskiego
- Katalog uprawnień ZUS ma charakter otwarty, a nie zamknięty
- Impuls do uelastycznienia stanowiska ZUSu
Problem ze swobodą deklarowania podstawy wymiaru składek. Były rozbieżności w orzecznictwie
Uchwała Sądu Najwyższego o mocy zasady prawnej wiąże wszystkie składy Sądu Najwyższego we wszystkich sprawach. Odstąpienie od takiej zasady możliwe jest wyłącznie poprzez uchwalenie nowej zasady prawnej.
Sąd Najwyższy podejmując 29 listopada 2023 r. uchwałę w sprawie III UZP 3/23, której nadano moc zasady prawnej, dostrzegł istotną rozbieżność w orzecznictwie wywołującą niepewności zarówno po stronie ubezpieczonych, jak i organu rentowego (ZUS) co do interpretacji przepisów dotyczących uprawnień przedsiębiorców do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego oraz uprawnień kontrolnych i decyzyjnych ZUS w tym zakresie.
Do sporów z ZUS-em dochodziło na tle zarzucanych ubezpieczonym nadużyć, kiedy to osoby rozpoczynające działalność od początku deklarowały maksymalną podstawę wymiaru składek, choć było prawie pewne, że w bliskim czasie będą uprawnione do pobierania zasiłku wobec niezdolności do pracy. Zarazem przedmiot działalności, jak i jej rozmiar sugerowały, że uzyskane przychody nie wystarczą nawet na pokrycie kosztów składek na ubezpieczenia społeczne. Co więcej, osoby te nie korzystały z możliwości preferencyjnego oskładkowania, a po zakończeniu okresu pobierania świadczeń z ubezpieczenia społecznego likwidowały daną działalność, na którą zresztą nie ponosiły żadnych wydatków inwestycyjnych.
Jedną z reakcji na takie przypadki było dodanie art. 48a w ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Obowiązująca od 2016 r. nowelizacja wprowadziła inny algorytm ustalania wysokości zasiłku chorobowego i macierzyńskiego, celem zapobieżenia nadużyciom w korzystaniu ze świadczeń w związku z niezdolnością do pracy. Zmieniono wówczas istotnie zasady ustalania wysokości świadczeń, w sytuacji gdy niezdolność do pracy pojawiła się przed upływem roku ubezpieczenia społecznego, w tym zwłaszcza w pierwszym jego miesiącu. Przyjęto regułę, zgodnie z którą świadczenie ma być proporcjonalne do okresu ubezpieczenia i wkładu składkowego na ubezpieczenie ryzyka chorobowego. Świadczenia w maksymalnej wysokości przysługują dopiero po 12 miesiącach płacenia składek od maksymalnej podstawy wymiaru. Jednak w stanach faktycznych dotyczących okresu sprzed 1 stycznia 2016 r. otwarta pozostaje kwestia dotycząca możliwości korekty podstawy wymiaru składki osoby prowadzącej pozarolniczą działalność.
Czy doszło zatem do zmiany orzecznictwa?
W gruncie rzeczy nie, bowiem w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 r. w sprawie II UZP 1/10 przedstawione zagadnienie dotyczyło osoby, która od wielu lat prowadziła działalność, a zatem jej działaniom nie można było przypisać instrumentalnego charakteru, skoro przez długi okres czasu partycypowała w funduszach ubezpieczenia społecznego. Realne funkcjonowanie działalności gospodarczej tej osoby było już ugruntowane, a więc posiadała ona uprawnienie do zadeklarowania maksymalnej podstawy wymiaru składek. Zachodziła bowiem równowaga między przychodami z działalności, a wydatkami - w tym przekazywanymi jako składki na ubezpieczenia społeczne. Sąd Najwyższy ocenił, że tylko takie odpowiedzialne korzystanie z kompetencji do ustalania podstawy wymiaru składki przyznanej ubezpieczonemu przez prawo można oceniać jako korzystanie w dobrej wierze.
Prawu ubezpieczeń społecznych obce są oświadczenia abstrakcyjne. Każde oświadczenie musi posiadać prawnie istotną przyczynę. Zatem deklarowanie podstawy wymiaru składek musi posiadać swoje umocowanie w faktach dotyczących prowadzonej działalności gospodarczej, a fakty te mogą podlegać badaniu i ocenie.
Funkcja zasiłku chorobowego i macierzyńskiego
Dokonując wykładni funkcjonalnej przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że zasiłek chorobowy i macierzyński stanowić mają w zamyśle ustawodawcy co najmniej częściową rekompensatę za kwoty utraconego miesięcznego dochodu. Tym samym sprzeczne z tą wykładnią jest zgłoszenie przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą i uzyskującą minimalne dochody lub nawet ponoszącą straty finansowe maksymalnie wysokiej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe w celu otrzymania bardzo wysokiego zasiłku chorobowego.
Katalog uprawnień ZUS ma charakter otwarty, a nie zamknięty
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, iż w przepisach ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych uprawnienia ZUSu wielokrotnie wskazywane są w sposób przykładowy, a więc otwarty. Służą temu zwroty typu “między innymi” czy “w szczególności”. Zarazem bezsprzecznie z powołanej ustawy systemowej wynika, iż do zadań ZUSu należy: wymierzanie i pobieranie składek na ubezpieczenia społeczne, ustalanie wymiaru składek i ich pobór, a także kontrola prawidłowości i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek. Zdaniem Sądu Najwyższego już samo literalne odczytanie tych przepisów pozwala na ustalenie istnienia uprawnienia ZUSu do kontroli zadeklarowanej przez przedsiębiorcę wysokości podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe oraz jej weryfikacji.
Dodatkowy argument na rzecz takiej wykładni przepisów stanowi wcześniejsza uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2005 r. w sprawie II UZP 2/05, zgodnie z którą ZUS może zakwestionować wysokość wynagrodzenia za pracę stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy o pracę sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa. Spór dotyczył wysokości wynagrodzenia pracownicy zatrudnionej na krótko przed niezdolnością do pracy w związku z ciążą w zakładzie sfery publicznej na stanowisku dyrektora handlowego. Za podstawę zakwestionowania wysokości tego wynagrodzenia jako rażąco wysokiego, a podstawę zarazem weryfikacji podstawy wymiaru składek społecznych, przyjęto koncepcję wynagrodzenia godziwego, a więc odpowiadającego rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym do jej świadczenia, a także uwzględniającego jej ilość i jakość.
Impuls do uelastycznienia stanowiska ZUSu
Sąd Najwyższy wyraził w uchwale z dnia 29 listopada 2023 r. w sprawie III UZP 3/23 nadzieję, iż pozwoli ona wyeliminować skrajne decyzje ZUSu, kiedy to z jednej strony najczęściej kwestionował on w ogóle fakt prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, a zatem i fakt podlegania ubezpieczeniom społecznym, a z drugiej strony czasem akceptował tego typu tytuł ubezpieczenia jednak z wątpliwą bardzo wysoką podstawą wymiaru składek. Żadne z tych rozwiązań nie było optymalne, bowiem pozostawało ze szkodą albo dla indywidualnego przedsiębiorcy, albo dla ogółu ubezpieczonych. Sąd Najwyższy sugeruje zatem, aby ZUS nie decydował aż o braku podlegania ubezpieczeniom społecznym w sytuacjach, gdy wystarczające jest przeprowadzenie jedynie weryfikacji zawyżonej podstawy wymiaru składek. Ubocznie Sąd Najwyższy zauważył, że ZUS - podejmując decyzje o wykluczeniu przedsiębiorcy z ubezpieczeń społecznych z uwagi na rzekomo fikcyjny charakter działalności gospodarczej - niejednokrotnie pomijał fakt, że to co nie składało się na działalność gospodarczą mogło stanowić tytuł ubezpieczenia z umowy zlecenia.
Podstawa prawna:
- uchwała Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2005 r., II UZP 2/05,
- uchwała Sądu Najwyższego z 21 kwietnia 2010 r., II UZP 1/10,
- uchwała Sądu Najwyższego z 29 listopada 2023 r., III UZP 3/23, której nadano moc zasady prawnej.