Aby właściwie omówić tę tematykę, na początku wyjaśnimy co to jest „oświadczenie woli” i co znaczy, że „wywołuje ono skutki prawne”, a także wyjaśnimy na czym polegają konkretne wady oświadczeń woli- błąd i groźba. Oświadczeniem woli jest każde zachowanie człowieka (wyrażone ustnie, na piśmie, przez gest), które zmierza do wywołania skutku prawnego, polegającego na powstaniu, zmianie lub wygaśnięciu stosunku prawnego. Oświadczenie woli składamy więc przykładowo idąc do sklepu i wkładając jakąś rzecz do koszyka, a później wykładając przy kasie. Jest to oświadczenie woli przyjęcia oferty sprzedaży tej rzeczy, które zobowiązuje nas do zapłaty za nią określonej ceny i odebrania tej rzeczy, a sprzedawcę do przeniesienia na nas jej własności oraz wydania.
Wyjaśnienie, czym jest błąd jako wada oświadczenia woli, sprawia pewne trudności, gdyż ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (dalej zwanym również „k.c.”) nie definiuje tego pojęcia. Zgodnie zaś z orzecznictwem Sądu Najwyższego, błędem w rozumieniu językowym jest niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o czynności, przy czym niezgodność ta może dotyczyć zarówno faktów, jak i prawa (tak SN m. in. w orzeczeniu z dnia 21 lutego 1973 r., III CRN 415/72).
W Kodeksie cywilnym zostały wskazane natomiast przesłanki określające, które błędy w potocznym znaczeniu tego słowa są uważane przez prawo za wadę oświadczenia woli, będącą podstawą do uchylenia się od jego skutków prawnych.
Podobnie, jak w przypadku błędu, Kodeksie cywilnym nie definiuje pojęcia groźby. Zgodnie zaś z wypracowaną praktyką, aby mówić o groźbie w odniesieniu do wad oświadczenia woli, wymagane jest spełnienie dwóch przesłanek: bezprawności i powagi groźby w momencie składania oświadczenia woli oraz normalny związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli określonej treści. Co ważne, przesłanki te muszą występować łącznie. Groźba, w rozumieniu art. 87 k.c., jest zawsze działaniem celowym, skierowanym na zmuszenie zagrożonego, wbrew jego chęci, do złożenia oznaczonego oświadczenia woli.
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, możliwe jest przez oświadczenie woli złożone tej osobie na piśmie. Dla zachowania ww. uprawnienia wystarczy zachowanie zwykłej formy pisemnej. Co ciekawe, uchylenie się może nastąpić również poprzez wniesienie powództwa do właściwego sądu, a także w drodze zarzutu zgłoszonego w procesie w piśmie procesowym albo do protokołu sądowego.
Warto przy tym podkreślić, że uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli wygasa po upływie określonego terminu. W przypadku błędu wygasa ono z upływem roku od momentu jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. W tym ostatnim przypadku, chodzi o moment, w którym osoba wcześniej zagrożona groźbą nie musi już obawiać się jej realizacji. Niezwykle ważne jest to, iż terminy te są zachowane jeżeli oświadczenie uchylającego się od skutków prawnych zawartej umowy w tym terminie dotarło do drugiej strony. Należy więc oprócz sporządzenia na piśmie stosownego oświadczenia, zadbać także o to, aby adresat oświadczenia zapoznał się z jego treścią przed upływem powyższych terminów.
Należy zatem pamiętać, że oświadczenia woli złożone pod wpływem błędu lub groźby nie są bezwzględnie nieważne - od chwili złożenia są one dotknięte nieważnością względną, co oznacza, że ten kto złożył takie wadliwe oświadczenie może uchylić się od jego skutków prawnych na zasadach wskazanych powyżej.
W razie skorzystania z uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli w przepisanym prawem terminie, oświadczenia te są od początku bezwzględnie nieważne, co oznacza że skutki ich nieważności rozciągają się na czas sprzed złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia. Jeżeli zaś osoba uprawniona nie uchyli się w terminie od skutków prawnych oświadczenia woli, to stanie się ono w pełni ważne i wiążące.
Podsumowując, każdy kto złożył oświadczenie woli innej osobie, a działał pod wpływem błędu lub groźby, może uchylić się od jego skutków prawnych jeżeli w odpowiednim terminie złoży tej osobie oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych tego oświadczenia woli. Ważne jest także powołanie się w treści takiego oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli na przyczynę uchylenia (błąd lub groźba), zapoznanie się adresata z treścią oświadczenia oraz wskazanie, że oświadczenie jest wniesione w terminie.
Aneta Wrona-Kłoczko
aplikant radcowski
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna