Człowiek każdego dnia dokonuje różnorodnych czynności prawnych (np. zawiera umowy), których ważne dokonanie zależy od posiadania zdolności do czynności prawnych. Tę zdolność w ograniczonym zakresie człowiek nabywa po ukończeniu trzynastego roku życia. Zaś w pełnym, po ukończeniu osiemnastego roku życia. W określonych sytuacjach, wskazanych poniżej, uzasadnione jest ubezwłasnowolnienie całkowite osoby posiadającej chociażby ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Oznacza ono odebranie takiej osobie zdolności do czynności prawnych.
Zgodnie z art. 13 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), osoba, która ukończyła trzynaście lat, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.
Warunkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest, jak wskazano powyżej, ukończenie trzynastego roku życia. Wynika to z faktu, że po ukończeniu trzynastego roku życia, dana osoba ma już ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Nie ma natomiast potrzeby orzekania ubezwłasnowolnienia całkowitego w stosunku do osób, które trzynastu lat nie ukończyły, ponieważ nie mają one zdolności do czynności prawnych (zarówno pełnej, jak i ograniczonej). Możliwość ubezwłasnowolnienia całkowitego jest również uzależniona od wystąpienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii. Inne ułomności, niezależnie od tego, co jest ich przyczyną, nie dają podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego. Należy przy tym zaznaczyć także, że nie każde zaburzenie psychiczne wskazane powyżej może prowadzić do ubezwłasnowolnienia całkowitego, a tylko takie, które uniemożliwia danej osobie kierowanie swoim postępowaniem.
Jak podkreślił Sąd Najwyższy w jednym ze swoich orzeczeń (sygn. akt I CR 297/71), nie każda choroba psychiczna pociąga za sobą taki skutek. Zależy to od rodzaju i stopnia nasilenia choroby oraz od indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Dodatkowo, należy zwrócić uwagę na fakt, że kwestią dyskusyjną jest ubezwłasnowolnienie całkowite osób starszych i niedołężnych, które w praktyce wywołuje istotne problemy. W przypadku takich osób, jeżeli nie występują ww. zaburzenia psychiczne, które uniemożliwiają kierowanie postępowaniem, należy zastanawiać się raczej nad potrzebą ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej, niż nad potrzebą ubezwłasnowolnienia całkowitego lub nawet częściowego.
Postępowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie jest uregulowane w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Jest to postępowanie nieprocesowe, które toczy się przed sądem okręgowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w razie braku miejsca zamieszkania - przed sądem miejsca pobytu takiej osoby. Wniosek w tej sprawie może zostać zgłoszony przez małżonka danej osoby, jej krewnego w linii prostej (np. rodzica), rodzeństwo lub przedstawiciela ustawowego. Zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.), od wniosku uiszcza się opłatę w wysokości 40 zł. Do kosztów postępowania należy doliczyć również koszt zaliczki na opinie biegłych psychologa i psychiatry w kwocie ok. 500 zł oraz wydatki związane z czynnościami kuratora w sprawie w kwocie ok. 120 zł. Warto przy tym podkreślić, że osoba, która złożyła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny do 5 000 zł.
Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie całkowite jest zasadny, sąd wydaje postanowienie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym, w którym wskazuje powód ubezwłasnowolnienia. Odpis prawomocnego postanowienia jest przesyłany sądowi opiekuńczemu w celu ustanowienia opiekuna, co ma na celu przede wszystkim zapewnienie opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie. Opiekuna nie ustanawia się, jeżeli ubezwłasnowolniony całkowicie pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską.
Jaki jest skutek orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego? Jest to pozbawienie danej osoby zdolności do czynności prawnych. Oznacza to, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może dokonywać czynności prawnych (np. zawierać umów), a gdyby ich dokonała, byłyby one nieważne. Wyjątkiem są umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (np. drobne zakupy). Takie umowy stają się ważne z chwilą ich wykonania, o ile nie powodują one rażącego pokrzywdzenia osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.
Podsumowując, ubezwłasnowolnienie całkowite jest instytucją prawną, która znajduje zastosowanie jedynie wobec osób, które ukończyły trzynasty rok życia i które z powodu różnego rodzaju zaburzeń psychicznych (np. choroby psychicznej) nie są w stanie kierować swoim postępowaniem. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego powoduje pozbawienie danej osoby zdolności do czynności prawnych oraz ustanowienie dla niej opiekuna, chyba że ubezwłasnowolniony pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską (wówczas opiekun nie jest ustanawiany).
Aneta Wrona-Kłoczko
aplikant radcowski
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna