Rachunkowość, zgodnie z art. 4 ust. 3 ustawy z o rachunkowości (dalej; uor), obejmuje:
l przyjęte zasady (politykę) rachunkowości,
l prowadzenie, na podstawie dowodów księgowych, ksiąg rachunkowych, ujmujących zapisy zdarzeń w porządku chronologicznym i systematycznym,
l okresowe ustalanie lub sprawdzanie drogą inwentaryzacji rzeczywistego stanu aktywów i pasywów,
l wycenę aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego,
l sporządzanie sprawozdań finansowych,
l gromadzenie i przechowywanie dowodów księgowych oraz pozostałej dokumentacji przewidzianej ustawą,
l poddanie badaniu i ogłoszenie sprawozdań finansowych w przypadkach przewidzianych ustawą.
Specyfiką jednostek sektora finansów publicznych jest konieczność stosowania także ustawy z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (dalej: uof). Sektor finansów publicznych zobligowany jest do stosowania szczególnych zasad rachunkowości dotyczących:
l ewidencji wykonania budżetu,
l ewidencji majątku trwałego stanowiącego własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego,
l wyceny poszczególnych składników aktywów i pasywów,
l sporządzania sprawozdań finansowych oraz odbiorców tych sprawozdań.
Regulacje te wynikają z art. 17 ust. 2 uof. W myśl art. 17 ust. 1 uof, jednostki sektora finansów publicznych powinny uwzględniać zasady określone w przepisach ustawy o rachunkowości i standardach międzynarodowych, z tym że:
l dochody i wydatki muszą być ujmowane w terminie ich zapłaty, niezależnie od rocznego budżetu, którego dotyczą,
l należy ujmować również wszystkie etapy rozliczeń poprzedzające płatność dochodów i wydatków, a w zakresie wydatków i kosztów - także zaangażowanie środków,
l odsetki od nieterminowych płatności należy naliczać i ewidencjonować nie później niż na koniec każdego kwartału,
l przeszacowanie wartości aktywów i pasywów dewizowych według bieżących kursów walutowych powinno być dokonywane nie później niż na koniec kwartału,
l zobowiązania wycenia się według wartości emisyjnej powiększonej o narosłe kwoty z tytułu oprocentowania,
l należności i zobowiązania nominowane w walutach obcych należy wyceniać również według bieżących kursów walutowych.
Wykonując delegację zawartą w ustawie o finansach publicznych, Minister Finansów wydał rozporządzenie z 28 lipca 2006 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych jednostek sektora finansów publicznych. Rozporządzenie to określa szczególne zasady rachunkowości oraz plany kont dla:
l budżetu państwa,
l budżetów jednostek samorządu terytorialnego,
l jednostek budżetowych,
l zakładów budżetowych,
l gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych,
l jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej.
Zgodnie z § 3 rozporządzenia, jednostki te prowadzą rachunkowość na podstawie przepisów o rachunkowości i ustawy o finansach publicznych, z uwzględnieniem zasad szczególnych określonych w rozporządzeniu. Do najważniejszych zasad szczególnych obowiązujących przedmiotowe jednostki sektora finansów publicznych należą:
W zakresie wyceny składników majątku:
1. Środki trwałe stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego otrzymane nieodpłatnie, na podstawie decyzji właściwego organu, mogą być wycenione nie według zasad wyceny ustalonych w ustawie o rachunkowości (według cen sprzedaży takiego samego lub podobnego przedmiotu), lecz w wartości określonej w tej decyzji (§ 5 ust. 1).
2. Wartość początkowa środków trwałych i dotychczas dokonane odpisy umorzeniowe podlegają aktualizacji zgodnie z zasadami określonymi w odrębnych przepisach, a wyniki aktualizacji są odnoszone na fundusz (§ 5 ust. 5) - w ustawie o rachunkowości na fundusz z aktualizacji wyceny.
3. Rzeczowe składniki majątku obrotowego wycenia się na dzień bilansowy według ich wartości wynikających z ewidencji (§ 6). W myśl art. 28 ust. 1 pkt 6 uor, rzeczowe składniki aktywów obrotowych wycenia się według cen nabycia lub kosztów wytworzenia, nie wyższych od cen ich sprzedaży netto na dzień bilansowy.
4. Wprowadzono obowiązek wyceny nie później niż na koniec kwartału należności i zobowiązań oraz innych składników aktywów i pasywów wyrażonych w walutach obcych, według zasad obowiązujących na dzień bilansowy (§ 7 ust. 3).
5. Jednostki postawione w stan likwidacji wyceniają aktywa według zasad określonych dla jednostek kontynuujących działalność, chyba że przepisy o likwidacji jednostki stanowią inaczej (§ 8 ust. 2). Zgodnie z ustawą o rachunkowości, jeżeli założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne, to wycena aktywów jednostki następuje po cenach sprzedaży netto możliwych do uzyskania, nie wyższych od cen ich nabycia albo kosztów wytworzenia, pomniejszonych o dotychczasowe odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także odpisy z tytułu trwałej utraty wartości. W takim przypadku jednostka jest również obowiązana utworzyć rezerwę na przewidywane dodatkowe koszty i straty spowodowane zaniechaniem lub utratą zdolności do kontynuowania działalności.
W zakresie inwentaryzacji:
1. Dobra kultury i zapasy wojenne podlegają inwentaryzacji według zasad określonych w odrębnych przepisach (§ 5 ust. 6) - przepisy dotyczące zapasów wojennych jak dotąd nie ukazały się.
2. Grunty, budynki i budowle podlegają inwentaryzacji w sposób określony w przyjętych przez jednostkę zasadach rachunkowości (§ 5 ust. 7) - odstąpiono od zasad określonych w art. 26 uor.
W zakresie odpisów amortyzacyjnych i umorzeniowych:
1. Środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne umarza się i amortyzuje z zastosowaniem stawek określonych w przepisach o podatku dochodowym od osób prawnych albo stawek określonych przez dysponenta części budżetowej lub zarząd jednostki samorządu terytorialnego (§ 5 ust. 2).
Przy ustalaniu okresu amortyzacji i rocznej stawki amortyzacyjnej nie trzeba więc uwzględniać okresu ekonomicznej użyteczności środka trwałego, na określenie którego wpływają w szczególności:
l liczba zmian, na których pracuje środek trwały,
l tempo postępu techniczno-ekonomicznego,
l wydajność środka trwałego mierzona liczbą godzin jego pracy lub liczbą wytworzonych produktów albo innym właściwym miernikiem,
l prawne lub inne ograniczenia czasu używania środka trwałego,
l przewidywana przy likwidacji cena sprzedaży netto istotnej pozostałości środka trwałego.
2. Jednorazowo, przez spisanie w koszty w miesiącu przyjęcia do używania, umarza się (§ 5 ust. 3):
l książki i inne zbiory biblioteczne,
l środki dydaktyczne, w tym także środki transportu, służące do nauczania i wychowania w szkołach i placówkach oświatowych,
l odzież i umundurowanie,
l meble i dywany,
l inwentarz żywy,
l pozostałe środki trwałe (wyposażenie) oraz wartości niematerialne i prawne, o wartości nieprzekraczającej wielkości ustalonej w przepisach o podatku dochodowym od osób prawnych, dla których odpisy amortyzacyjne są uznawane za koszt uzyskania przychodu w 100% ich wartości w momencie oddania do używania.
3. Nie umarza się gruntów oraz dóbr kultury (§ 5 ust. 4).
4. Jednostki zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych mogą umarzać i amortyzować środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne jednorazowo za okres całego roku, natomiast jednostki rozliczające podatek dochodowy od osób prawnych - za inne okresy niż okresy miesięczne - jednorazowo za dany okres (§ 8 ust. 1). Ustawa o rachunkowości nie przewiduje takich uproszczeń.
W zakresie ewidencji i planów kont:
1. W celu ustalenia nadwyżki lub niedoboru budżetu operacje gospodarcze dotyczące dochodów i wydatków budżetu państwa oraz dochodów i wydatków budżetów jednostek samorządu terytorialnego są ujmowane w księgach rachunkowych na odrębnych kontach księgowych w zakresie faktycznych (kasowo zrealizowanych) wpływów i wydatków dokonanych na bankowych rachunkach budżetów oraz rachunkach bieżących dochodów i wydatków budżetowych jednostek budżetowych, z wyjątkiem operacji szczególnych, określonych w odrębnych przepisach (§ 4).
2. Nie dokonuje się odpisów aktualizujących należności z tytułu dochodów i wydatków budżetowych, a odpisy aktualizujące należności na rzecz funduszy tworzonych na podstawie ustaw obciążają fundusze (§ 7 ust. 1). Odsetki od należności i zobowiązań, w tym również tych, do których stosuje się przepisy dotyczące zobowiązań podatkowych, ujmuje się w księgach rachunkowych w momencie ich zapłaty lub pod datą ostatniego dnia kwartału w wysokości odsetek należnych na koniec tego kwartału (§ 7 ust. 2). Ustawa o rachunkowości szczegółowo reguluje zasady dokonywania odpisów aktualizujących należności w art. 35b.
3. Ewidencja dochodów i wydatków prowadzona jest ze szczegółowością wynikającą z rozporządzenia Ministra Finansów z 14 czerwca 2006 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych, w układzie:
l działów, zgodnie z załącznikiem nr 1 do rozporządzenia,
l rozdziałów, zgodnie z załącznikiem nr 2,
l paragrafów dochodów, przychodów i środków, zgodnie z załącznikiem nr 3,
l paragrafów wydatków i środków, zgodnie z załącznikiem nr 4,
oraz według bardziej szczegółowej klasyfikacji wydatków dla zadań z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, zgodnie z załącznikami nr 7 i 8.
4. Przedmiotowe jednostki obowiązuje ustalony przez Ministra Finansów plan kont oraz wytyczne do opracowania na jego podstawie zakładowych planów kont poszczególnych jednostek.
5. Prowadzona jest dodatkowa ewidencja planu finansowego (wydatków budżetowych oraz niewygasających wydatków) oraz zaangażowania środków (zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych, dochodów własnych jednostek budżetowych, środków funduszy pomocowych, wydatków budżetowych roku bieżącego i przyszłych lat) na kontach pozabilansowych.
Inne rozwiązania szczególne:
1. Definicja środka trwałego, określona w art. 3 ust. 1 pkt 15 ustawy o rachunkowości, poszerzona jest o środki trwałe stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, w stosunku do których jednostka wykonuje uprawnienia właścicielskie, niezależnie od sposobu ich wykorzystania (§ 2 pkt 5).
2. Sprawozdania finansowe jednostek obejmują:
l bilans - w układzie zbliżonym do określonego w ustawie o rachunkowości,
l rachunek zysków i strat nowy - sporządzany wyłącznie w wariancie porównawczym, ukazującym koszty i przychody wg ich rodzajów; nie ma możliwości sporządzania rachunku zysków i strat w układzie kalkulacyjnym, dzielącym koszty i przychody ze względu na źródła ich powstawania w odniesieniu do sprzedawanych produktów lub usług na bezpośrednie (dotyczące bezpośrednio wytwarzania określonego produktu) oraz pośrednie (związane z całokształtem funkcjonowania jednostki), odnoszone na poszczególne wyroby i usługi za pomocą kluczy podziałowych ustalonych zgodnie ze specyfiką jednostki,
l zestawienie zmian w funduszu, stanowiące bezpośrednie odniesienie do zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym ustawy o rachunkowości,
l sprawozdania łączne - sporządzane na podstawie sprawozdań finansowych jednostkowych (sporządzanych na podstawie własnych ksiąg rachunkowych jednostki) lub jednostkowych i łącznych.
Nie ma obowiązku sporządzania określonych w ustawie o rachunkowości rachunku przepływów pieniężnych oraz dodatkowych informacji i objaśnień.
3. Przedmiotowe jednostki sektora finansów publicznych, na podstawie art. 80 uor, zwolnione są z obowiązku badania i ogłaszania sprawozdań finansowych. Obowiązek badania sprawozdań może jednakże wprowadzić, w drodze rozporządzenia, Minister Finansów.
Podstawy prawne
l Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. Nr 208, poz. 1540)
l Ustawa z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 249, poz. 2104; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. Nr 249, poz. 1832)
l Rozporządzenie Ministra Finansów z 28 lipca 2006 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych jednostek sektora finansów publicznych (Dz.U. Nr 142, poz. 1020)
l Rozporządzenie Ministra Finansów z 14 czerwca 2006 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji dochodów, wydatków, przychodów i rozchodów oraz środków pochodzących ze źródeł zagranicznych (Dz.U. Nr 107, poz. 726; ost.zm. Dz.U. z 2007 r. Nr 48, poz. 322)
Andrzej Waryszak