Na wstępie warto wyjaśnić, że odpowiednie zabezpieczenie wierzytelności ma na celu ochronę wierzyciela i zapewnienie mu spłaty należności w sytuacji, gdy dłużnik nie wywiązuje się ze swojego zobowiązania. W związku z faktem, że zabezpieczenia są coraz powszechniejsze w obrocie gospodarczym i coraz częściej występują w umowach pomiędzy przedsiębiorcami, warto zapoznać się z poniższą publikacją. Polskie prawo wyróżnia dwa sposoby zabezpieczenia wierzytelności: osobiste oraz rzeczowe.
Zabezpieczenie osobiste zapewnia wierzycielowi możliwość dochodzenia swojej wierzytelności z całego majątku osoby dającej zabezpieczenie. Do tego sposobu zabezpieczeń należy m.in. weksel in blanco oraz poręczenie. O wekslu in blanco pisaliśmy w naszej publikacji z dnia 18 sierpnia 2011 r.
Zabezpieczenie rzeczowe zaś jest to zabezpieczenie ustanowione na rzeczy - czyli części majątku. Dzięki ustanowieniu takiej formy zabezpieczenia, wierzyciel uzyskuje prawo na rzeczy dłużnika lub osoby trzeciej, które umożliwia mu zaspokojenie się z tej rzeczy w przypadku niewykonania zobowiązania przez dłużnika, nawet jeżeli prawo własności tej rzeczy zostanie przeniesione na inną osobę.
Zabezpieczeniem rzeczowym może być zastaw (w tym zastaw rejestrowy), hipoteka, przewłaszczenie na zabezpieczenie oraz kaucja. Ze względu na obszerność tej tematyki, w niniejszej publikacji postaramy się przedstawić ogólne uregulowania dotyczące zestawu oraz zastawu rejestrowego.
Jedną z możliwości zabezpieczenia rzeczowego jest ustanowienie zastawu (zwany potocznie również jako „zastaw zwykły”), który został uregulowany w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm., dalej „Kodeks cywilny”). Zastaw jest prawem, które można ustanowić na rzeczach ruchomych lub prawach zbywalnych. Dla ustanowienia zastawu niezbędne jest zawarcie umowy przez właściciela rzeczy z wierzycielem i co do zasady wydanie rzeczy wierzycielowi lub osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły. Kodeks cywilny co do zasady nie wymaga szczególnej formy umowy zastawu jako przesłanki jej ważności. Jednak, aby zastaw był skuteczny wobec wierzycieli właściciela rzeczy, na której ustanowienie zastawu następuje (zwanym zastawcą), umowa o ustanowienie zastawu powinna być zawarta na piśmie z datą pewną. Warto przy tym dodać, że zastawcą nie musi być dłużnik.
Zastaw zawsze zabezpiecza oznaczoną wierzytelność. Wraz z ustanowieniem zastawu powstaje więź łącząca ten zastaw z wierzytelnością, na której zabezpieczenie został ustanowiony. Zastaw jest zatem prawem akcesoryjnym w stosunku do wierzytelności, co oznacza, iż jego istnienie jest zależne od istnienia wierzytelności. Akcesoryjność zastawu względem wierzytelności oznacza jednocześnie, że nieważność zobowiązania, z którego wynika wierzytelność zabezpieczona zastawem, powoduje nieważność wierzytelności, a tym samym i ustanowienia zastawu.
Jeżeli zaś chodzi już o samo wykonywanie zastawu, to należy wskazać, że w przypadku, gdy rzecz będąca przedmiotem zastawu, przynosi pożytki (np. owoce, odsetki) i strony umowy nie uregulowały w umowie tej kwestii inaczej, wierzyciel (zwany zastawnikiem) powinien je pobierać i zaliczać na poczet zabezpieczonej wierzytelności. Zastawnik ma również obowiązek dbania o rzecz, aby nie uległa pogorszeniu. Zastaw, co wynika z jego akcesoryjności, wygasa z chwilą zaspokojenia roszczenia. Zastawnik musi wtedy wydać rzecz właścicielowi. W przypadku niewypełnienia zobowiązania, zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej zastawem, następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym.
Specjalnym rodzajem zastawu jest zastaw rejestrowy, uregulowany w ustawie z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jednolity: Dz. U. z 2009 r., Nr 67, poz. 569 z późn. zm., dalej „ustawa o zastawie rejestrowym”). Podstawową różnicę między zastawem a zastawem rejestrowym jest umożliwienie zastawcy podpisującemu umowę zastawu rejestrowego pozostawienie w jego posiadaniu rzeczy objętej zastawem.
Rzecz będąca przedmiotem zastawu rejestrowego, może być również pozostawiona w posiadaniu osoby trzeciej wskazanej w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego, jeżeli wyraziła ona na to zgodę. Zastawca może zatem korzystać z przedmiotu zastawu rejestrowego i może również czerpać z niego pożytki. Kolejną różnicą przy zastawie rejestrowym w porównaniu do zastawu jest obowiązek wpisu zastawu do rejestru zastawów, prowadzonego przez wydziały gospodarcze rejestru zastawów niektórych sądów rejonowych. Umowa ustanawiająca zastaw rejestrowy (tzw. umowa zastawnicza), musi mieć formę pisemną pod rygorem nieważności. Co więcej, zastawem rejestrowym, w odróżnieniu od zastawu uregulowanego w Kodeksie cywilnym, można zabezpieczyć jedynie wierzytelności pieniężne. Z instytucji zastawu rejestrowego mogą korzystać obecnie wszystkie podmioty. Jest to ważna zmiana, gdyż do dnia 11 stycznia 2009 r. ustawa o zastawie rejestrowym określała zamknięty katalog podmiotów, na rzecz których zastaw rejestrowy mógł zostać ustanowiony.
Dodać należy, że ustawa o zastawie rejestrowym precyzyjnie wskazuje katalog przedmiotów, które nie mogą być przedmiotem zastawu rejestrowego (np. prawa mogące być przedmiotem hipoteki) oraz rzeczy, na których w szczególności można ustanowić zastaw rejestrowy. Do tych ostatnich należy m. in. zbiór rzeczy ruchomych lub praw, stanowiący całość gospodarczą (np. przedsiębiorstwo). Dodatkowo, zastaw rejestrowy może być ustanowiony również na rzeczy, które zastawca nabędzie dopiero w przyszłości. W tym przypadku, obciążenie zastawem rejestrowym takiego przedmiotu zastawu stanie się skuteczne dopiero z chwilą jego nabycia przez zastawcę.
Zastaw rejestrowy, co do zasady, wygasa z chwilą zaspokojenia wierzyciela albo z upływem 20 lat od chwili wpisu do rejestru zastawów. W przypadku niewykonania zobowiązania, wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym podlega zaspokojeniu z przedmiotu tego zastawu z pierwszeństwem przed innymi wierzytelnościami, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu rejestrowego następuje zaś, co do zasady, w drodze sądowego postępowaniu egzekucyjnego. W określonych przypadkach enumeratywnie wskazanych w ustawie o zastawie rejestrowym, umowa zastawnicza może jednak przewidywać, że zaspokojenie zastawnika następuje przez przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego.
Podsumowując, rzeczowe sposoby zabezpieczenia wierzytelności w postaci zastawu i zastawu rejestrowego są pewnym i bezpiecznym sposobem zabezpieczenia wierzytelności. Są one korzystne dla wierzycieli szczególnie w tych przypadkach, kiedy nie posiadają oni kompletnej wiedzy co do składu majątku dłużnika. Ustanawiając zastaw lub zastaw rejestrowy, wierzyciel uzyskuje bowiem pewniejsze zabezpieczenie przysługującej mu wierzytelności na określonej rzeczy.
Patrycja Dzięgielewska
aplikant radcowski
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna