Ustawa o wprowadzeniu bankowości islamskiej została przyjęta przez rosyjską Dumę Państwową. Bankowość będzie obowiązywała w czterech regionach - Dagestanie, Czeczenii, Baszkirii i Tatarstanie. Eksperyment potrwa od 1 września 2023 r. do 1 września 2025 roku.
- Na czym polega bankowość islamska?
- Elementy bankowości islamskiej w Rosji
- Operacje dozwolone w ramach eksperymentu z bankowością islamską
- W jakim celu bankowość islamska?
- Sposób na obejście sankcji
Czas trwania eksperymentu wprowadzającego bankowość islamską może ulec wydłużeniu. Bank Centralny będzie prowadził rejestr uczestników eksperymentu. Status uczestnika może uzyskać bank, nie-kredytowa instytucja finansowa, a także osoba prawna zarejestrowana w formie stowarzyszenia konsumenckiego lub np. funduszu. Według ustawy „...Uczestnicy eksperymentu… nie są uprawnieni do finansowania działalności związanej z produkcją wyrobów tytoniowych i alkoholowych, broni, amunicji, obrotu takimi towarami, a także finansowania hazardu”.
Na czym polega bankowość islamska?
Bankowość islamska, to specyficzny system finansowy, który oprócz banków obejmuje wyspecjalizowany rynek ubezpieczeń (takaful)[1] i rynek całej klasy islamskich instrumentów finansowych (sukuk)[2], podobnych do instrumentów sekurytyzacyjnych[3]. W bankowości islamskiej obowiązuje przestrzeganie zasad szariatu[4] przy świadczeniu usług finansowych. W szczególności zakazuje się stosowania stałego oprocentowania lub opłaty za udzielenie pożyczki, natomiast dopuszcza pobieranie zmiennego wynagrodzenia, w zależności od wyników transakcji. Bankowość islamska zawiera szereg innych zakazów i ograniczeń. Przede wszystkim zawiera zakaz płacenia odsetek, transakcji spekulacyjnych, transakcji z warunkami niepewności. Oznacza to, że standardowa emisja pożyczki na procent, jest w bankowości islamskiej zabroniona. Nie są możliwe również kontrakty terminowe. Ważnym warunkiem transakcji finansowych jest to, że są one przeprowadzane wyłącznie przy użyciu aktywów rzeczowych. W związku z tym, udzielenie pożyczki przez bankowość islamską jest możliwe, ale nie na oprocentowanie, ale z dopłatą i ratami. Możliwy jest również kredyt hipoteczny, ale istnieje szereg różnic w porównaniu z rozwiązaniami zachodnimi. Islamska hipoteka może być zaaranżowana w formie dzierżawy z późniejszym wykupem. W takim przypadku czynsz jest weryfikowany corocznie, zgodnie z rynkiem. Inną opcją jest to, że pożyczkodawca kupuje nieruchomość, a następnie odsprzedaje ją klientowi z premią i akcjami. Taka odsprzedaż z narzutem - zgodnie z normami szariatu - nie jest zabroniona. Bankowość islamska zawiera również zakaz finansowania niektórych sektorów gospodarki: hazardu, produkcji wieprzowiny, napojów alkoholowych. Ponadto banki i instytucje finansowe, działające w takim systemie, dzielą się z klientem zarówno ryzykiem, jak i zyskami. Najczęstsze operacje w bankowości islamskiej to: raty, leasing i finansowanie kapitałowe. Według firmy audytorskiej Ernst & Young w latach 2019-2023 tempo wzrostu islamskiego rynku bankowego na świecie wyniosło 17,9%.
Elementy bankowości islamskiej w Rosji
W Federacji Rosyjskiej istniały pewne podstawy do wprowadzenia bankowości islamskiej. Szacuje się, że w Rosji już działa około 10 islamskich instytucji finansowych. Najbardziej znane to dom finansowy Masraf w Machaczkale, Fundacja Szejka Zayeda w Groznym, dom finansowy Amal i Eurasian Leasing Company w Kazaniu. Instytucje te oferują klientom możliwość zostania inwestorami z różnymi udziałami w projektach, kupowania towarów na raty. Elementy bankowości islamskiej wprowadziły również niektóre rosyjskie banki. AK Bars Bank oferuje swoim klientom islamskie hipoteczne kredyty mieszkaniowe. Sberbank wprowadził instrumenty inwestycyjne halal[5], takie jak finansowanie handlu i gwarancje bankowe.
Operacje dozwolone w ramach eksperymentu z bankowością islamską
Nowa rosyjska ustawa szczegółowo opisuje operacje dozwolone w ramach eksperymentu z bankowością islamską. Uczestnicy nowego systemu mają prawo do udzielania pożyczek gotówkowych osobom prawnym i fizycznym, ale bez naliczania odsetek oraz finansowanie osób fizycznych i prawnych poprzez zawieranie umów kupna-sprzedaży (w tym nieruchomości) na raty. Należy podkreślić, że uczestnicy eksperymentu nie są uprawnieni do pobierania wynagrodzenia w postaci odsetek od udzielanych pożyczek. Nie mogą także finansować działalności związanej z produkcją lub obrotem tytoniem, wyrobami alkoholowymi, bronią i amunicją, hazardem. Status uczestnika eksperymentalnego reżimu prawnego będą mogły otrzymać instytucje kredytowe i nie-kredytowe instytucje finansowe (NFO)[6]. Te ostatnie mogą być zarejestrowane w formie towarzystw konsumenckich, funduszy, autonomicznych organizacji non-profit, towarzystw gospodarczych lub spółek prawa handlowego.
Według rosyjskich ekspertów bankowych (A. Aksakov), Rosja nie będzie zmieniać całego ustawodawstwa w celu wprowadzenia bankowości islamskiej, ale realizować jej założenia w ramach eksperymentów prowadzonych w regionach zamieszkałych przez ludność muzułmańską. W Rosji mieszka 20-25 milionów muzułmanów, w tym migrantów zarobkowych. W Czeczenii i Dagestanie odsetek muzułmanów przekracza 90% populacji, co powoduje, że zapotrzebowanie na islamskie finanse jest znaczne. Uważa się, że jako aktywa można przyciągnąć środki finansowe ludności islamskiej, która wcześniej nie była zaangażowana w obrót gospodarczy. Eksperci liczą na to, że ta innowacja finansowa, zwiększy również kredytowanie ludności, np. „Inguszetia ma najniższy procent kredytów dla ludności – w 2022 r., a wzrost zadłużenia na mieszkańca wyniósł niecałe 10 tysięcy rubli (nieco ponad 100 USD). Jedną z przyczyn takiej sytuacji są zakazane w islamie działania bankowe, które odstręczają islamską ludność od inwestycji finansowych”[7].
W jakim celu bankowość islamska?
Rosja ma również nadzieję, że bankowość islamska pomoże jej zwiększyć własne inwestycje w krajach, które aktywnie wykorzystują różne formy bankowości islamskiej. Taki system finansowy jest powszechnie wykorzystywany w Iranie, Pakistanie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i wielu innych krajach. Rosja liczy również na długoterminowe środki finansowe inwestorów z krajów Bliskiego Wschodu i Azji Południowo-Wschodniej. Eksperci finansowi uważają, że „właśnie w tych krajach występuje nadmierna płynność finansowa i są one gotowe inwestować środki w rosyjskie projekty, jednak to finansowanie powinno się odbywać zgodnie z zasadami islamu i to dopiero wtedy, kiedy Rosja stworzy odpowiednie prawodawstwo i kiedy usankcjonowana zostanie tu obecność islamskiej infrastruktury finansowej i zapewnione jej wsparcie ze strony państwa”[8]. Rosja ma nadzieję, że legalizacja bankowości islamskiej będzie dodatkowym impulsem do zbliżenia partnerami islamskimi, z którymi ostatnio rozwija intensywną współpracę. Według ekspertów, islamska bankowość może zafunkcjonować w każdym obszarze rosyjskiej gospodarki od wydobycia surowców, po produkcję przemysłową. Już w maju 2022 roku informowano o utworzeniu grupy roboczej ds. finansów islamskich przy Komisji Dumy Państwowej ds. Rynku Finansowego, która miała przedstawić ukierunkowane zmiany w ustawach, w celu stymulowania napływu środków finansowych ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich i innych krajów. Szacuje się, że obecne wprowadzenie bankowości islamskiej przyciągnie do Rosji 11-14 mld dolarów w skali roku, ze wspólnych projektów z krajami islamskimi, w tym z Turcją i Iranem.
Sposób na obejście sankcji
Przede wszystkim jednak, bankowość islamska może być dla Rosji sposobem na obejście, nałożonych na nią sankcji ekonomicznych i finansowych. Pod uwagę brane są dwie opcje: przeorientowanie biznesu na partnerów islamskich i wykorzystanie banków islamskich zgodnie z ich przeznaczeniem lub utrzymywanie relacji z partnerami europejskimi z wykorzystaniem banków islamskich jako pośredników. Organizacje bankowości stwarzają również Rosji możliwość transferu pieniędzy z wykorzystaniem systemu hawala[9], co pozwoli jej na realizację usług w krajach, w których działają islamskie organizacje finansowe, takich jak Malezja, Iran czy kraje arabskie. Warto zauważyć, że system transferu hawala stał się powszechny w Iranie po tym, jak kraj został odłączony od SWIFT[10].
Literatura:
А. Алексеевских, Госдума приняла закон об исламском банкинге, https://www.gazeta.ru/business/news/2023/07/19/20904476.shtml
О. Соловьева, Российские экспортеры готовятся торговать по нормам шариата, https://www.ng.ru/economics/2022-09-22/4_8547_east.html
Katarzyna Górak-Sosnowska, Renata Pajewska-Kwaśny, Takāful – ubezpieczenia muzułmańskie, https://gazeta.sgh.waw.pl/insight/takaful-ubezpieczenia-muzulmanskie
J. Karwowski, Sukuk – islamskie certyfikaty inwestycyjne, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 174, 2011
Autorzy: Robert Nogacki, radca prawny, partner zarządzający, płk rez. dr inż. Krzysztof Surdyk
Kancelaria Prawna Skarbiec
[1] Ubezpieczenia muzułmańskie określane są mianem takāful, które odróżnia się od ubezpieczeń konwencjonalnych, znanych jako tāmīn. Te ostatnie funkcjonują w świecie arabskim od stuleci, podobnie jak inne rozwiązania finansowe przyjęte ze świata zachodniego. Ubezpieczenia typu takāful pojawiły się stosunkowo późno – niecałe 40 lat temu. Z jednej strony stanowiły naturalny, kolejny etap rozwoju sektora finansów muzułmańskich, z drugiej zaś oferowały bogate instrumentarium zwolennikom poglądu, jakoby islam mógł przeciwstawić się światowi zachodniemu. Zasady funkcjonowania takāful muzułmanie wywodzą od czasów samego Mahometa i społeczności plemiennych zamieszkujących Półwysep Arabski. Surowy, pustynny klimat sprawił, że jego mieszkańcy wypracowali system wzajemnego wspierania się na wypadek suszy.
[2] Rynek sukuk - jest jednym z ważniejszych segmentów islamskiego systemu finansowego i coraz bardziej znaczącym elementem rynku światowego. Od wielu lat odnotowuje wzrost 10-15% rocznie, a łączna wielkość emisji osiągnęła 100-120 mld $. Odpowiadało to już w 2009 r. ok. 10% aktywów ulokowanych zgodnie z zasadami szariatu. Chociaż konstrukcja sukuk przypomina tradycyjne ABS czy covered bonds, to instrumenty te charakteryzują się pewnymi specyficznymi cechami, jak np. zgodność ich stosowania z zasadami islamu. Certyfikaty islamskie mogą być pewną alternatywą dla tradycyjnych obligacji i instrumentami wzbogacającymi ofertę rynkową. Mogą na przykład stanowić stosunkowo dobre zabezpieczenie przed upadłością emitenta, o ile w umowie dobrze regulowane są kwestie własnościowe.
[3] Sekurytyzacja to nowoczesna operacja finansowa umożliwiająca przedsiębiorstwom, instytucjom finansowym i bankom pozyskanie kapitału. Nazwa operacji pochodzi od securities oznaczającego papiery wartościowe. Jest to zamiana należności na papiery wartościowe. Ma zastosowanie wówczas, gdy w ramach stosunków wierzycielsko-dłużniczych podmioty decydują się na zamianę aktywów np. w postaci należności, na papiery wierzycielskie (akcje) lub dłużne (papiery komercyjne, obligacje), ale takie, które są łatwiej zbywalne niż np. klasyczne należności.
[4] Szariat, szari’at (arab. شريعة, šarīʿa „droga prowadząca do wodopoju”) – prawo normujące życie wyznawców islamu, zarówno w jego odmianie sunnickiej, jak i szyickiej. Islam nie uznaje rozdziału życia świeckiego od religijnego i dlatego reguluje zarówno zwyczaje religijne, organizację władzy religijnej oraz codzienne życie wszystkich obywateli państwa, które wprowadziło prawo szariatu.
[5] Halal lub halaal (arab. حلال, to, co nakazane) – w islamie określenie wszystkiego, co jest dozwolone w świetle szariatu. Przeciwieństwo haram – czynów zabronionych. Czyny będące halal bądź haram są klasyfikowane przez uprawnionego do tego uczonego, nazywanego mudżtahidem.
[6] Instytucja niekredytowa to osoba fizyczna lub prawna, która udziela lub obiecuje udzielić umów o kredyt zabezpieczonych hipoteką lub innym porównywalnym zabezpieczeniem na nieruchomości mieszkalnej.
[7] О. Соловьева, Российские экспортеры готовятся торговать по нормам шариата, https://www.ng.ru/economics/2022-09-22/4_8547_east.html
[8] ibidem
[9] Hawala lub hewala (arab. حِوالة ḥawāla, co oznacza przekazanie lub czasami zaufanie), pochodzący z Indii jako havala (hindi: हवाला), znany również jako havaleh w języku perskim i xawala lub xawilaad w Somalii, jest popularnym, nieformalnym systemem transferu wartości pieniężnych, opartym na wydajnej i honorowej, ogromnej sieci brokerów pieniężnych (znanych jako hawaladars). Działają oni poza lub równolegle do tradycyjnej bankowości, kanałów finansowych i systemów przekazów pieniężnych. System wymaga minimum dwóch hawaladarów, którzy zajmą się „transakcją” bez przemieszczania gotówki czy przelewu telegraficznego.Chociaż hawaladarzy są rozsiani po całym świecie, to głównie funkcjonują na Bliskim Wschodzie, w Afryce Północnej, Rogu Afryki i na subkontynencie indyjskim. Hawala jest zgodna z islamskimi tradycjami, ale obszar jej stosowania nie ogranicza się do krajów muzułmańskich.
[10] SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) - Stowarzyszenie na rzecz Światowej Międzybankowej Telekomunikacji Finansowej to międzynarodowy system płatności, pozwalający na wykonanie przelewu do dowolnego kraju na świecie w dowolnie wybranej walucie. Obejmuje to instytucje, instrumenty, zasady, procedury, standardy i technologie, które umożliwiają transfer. Pośredniczy w transakcjach między bankami, domami maklerskimi, giełdami i innymi instytucjami finansowymi. Wykorzystywany system komputerowy oparty na sieci SWIFTNet Link (SNL) realizuje dziennie około 37 milionów operacji dziennie (stan na 2023 rok), głównie pomiędzy krajami europejskimi (65% transakcji). Każdy uczestnik SWIFT posiada swoje oznaczenie BIC/SWIFT.