Uchwała SN jest rozstrzygnięciem zagadnienia prawnego przedstawionego przez sąd okręgowy: czy do wierzytelności spółki wobec wspólnika z tytułu dopłat należy w drodze analogii stosować art. 14 § 4 ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (dalej „k.s.h.”, Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.), zgodnie z którym wspólnik i akcjonariusz nie może potrącać swoich wierzytelności wobec spółki kapitałowej z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów albo akcji?
Na wstępie należałoby wyjaśnić charakter prawny dopłat. Dopłaty są to świadczenia zbliżone do wkładów, czyli wpłat na udziały, gdyż realnie powiększają majątek spółki. Uzyskane w ich wyniku środki finansowe zasilają kapitał zapasowy lub kapitał rezerwowy. Kapitał zapasowy, jak i rezerwowy spółki zasadniczo nie ma charakteru obligatoryjnego, a jego wysokość nie podlega zgłoszeniu do sądu rejestrowego. Jego celem jest pokrycie strat, jakie mogą powstać w toku działalności spółki. Spółka może wykorzystać dopłaty na realizację planowanych inwestycji, sfinansować bieżącą działalność, zwiększyć wiarygodność kredytową lub pokryć straty. Podkreślić przy tym należy, że dopłaty nie powiększają udziałów wspólników, a w konsekwencji wielkości kapitału zakładowego.
W art. 498 - 505 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej „k.c.”, Dz. U. Nr 16, poz. 93) uregulowana jest zasada dopuszczalności potrącenia wzajemnych świadczeń, zgodnie z którą potrącenie następuje przez oświadczenie złożone drugiej stronie, czyli przez jednostronną czynność prawną jednego z wierzycieli wzajemnych. Ze względu na tę właśnie cechę potrącenia, pozwalającą na jednostronną ingerencję w sferę prawną drugiej strony, w pewnych wypadkach wyłączone jest stosowanie tej instytucji. Chodzi tutaj o interes wierzyciela, wobec którego potrącający składa takie oświadczenie. Przypadki niedopuszczalności potrącenia zostały wymienione w katalogu zamkniętym w art. 505 k.c., przy czym ostatni z tych zakazów dotyczy wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Potrącenie wierzytelności przysługującej wspólnikowi wobec spółki z o.o. z wierzytelnością spółki względem dłużnika z tytułu dopłat nie mieści się w żadnej z kategorii wyłączeń przewidzianych w art. 505 k.c. Wierzytelność ta może bowiem ulegać zajęciu, nie jest wierzytelnością o dostarczenie środków utrzymania, ani nie wynika z czynu niedozwolonego. Nie ma także przepisu szczególnego, który wyłączałby dopuszczalność umorzenia przez potrącenie wierzytelności spółki z tytułu dopłat. Zakaz taki został natomiast wyraźnie przewidziany w art. 14 § 4 k.s.h. w odniesieniu do wierzytelności spółki z tytułu należnej wpłaty na poczet udziałów.
SN stwierdził, że podejmując uchwałę o dopłatach wspólnicy dążą do pozyskania środków finansowych, które mogą być przeznaczone na pokrycie strat powstałych w toku działalności spółki. Należności spółki wobec wspólnika to również straty, zatem przez dokonanie potrącenia dłużnik partycypuje także w stratach. Zdaniem SN nie można też przyjmować, że wspólnik, regulujący swój obowiązek do uiszczenia dopłaty poprzez potrącenie wierzytelności przysługującej mu wobec spółki, jest w lepszej sytuacji od pozostałych wspólników z tego powodu, że nie uczestniczy w pokrywaniu strat przez wniesienie świadczenia pieniężnego (dopłaty). Jego partycypacja w stratach ma wartość zgodną z ustaloną wysokością dopłat, a jedynie inną formę.
Podsumowując można stwierdzić, że źródłem wątpliwości, wyrażonych przez sąd, była kwestia gwarancyjnego charakteru dopłat. Jednakże, jak zaznaczył SN, funkcję gwarancyjną w spółce z o.o. pełni przede wszystkim kapitał zakładowy. Dopłaty, w przeciwieństwie do wpłat na udziały, nie wpływają do kapitału zakładowego, gdyż zasilają kapitał zapasowy lub rezerwowy. Ponadto umowa spółki w ogóle nie musi zobowiązywać wspólników do dopłat, a jeżeli zawiera takie zobowiązanie, to wierzyciel spółki, co zaznaczył SN, nie ma wpływu na podjęcie uchwały o obowiązku ich wniesienia. Dopłaty z tego względu tylko w nieznacznym stopniu stanowią zabezpieczenie interesów wierzycieli spółki i zwiększenie możliwości ich zaspokojenia się z jej majątku, w związku z tym wspólnik spółki z o.o. może potrącić swoją wierzytelność wobec spółki z wierzytelnością spółki względem wspólnika z tytułu dopłat.
Barbara Jureczek
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna