Odpowiedzialność organu podatkowego
Każda decyzja wydana przez organ podatkowy, która jest dotknięta kwalifikowaną wadą prawną (wszystkie ciężkie naruszenia prawa - stanowiące np. przesłankę wznowienia postępowania) najczęściej wyrządza podatnikowi szkodę.
Szkoda ta jest rozumiana w cywilistycznym ujęciu, czyli jako:
a) poniesioną rzeczywistą stratę (damnum emergens), ale także jako
b) utracone korzyści (lucrum cessans), które podatnik mógłby uzyskać, gdyby nie wydano bądź nie uchylono decyzji.
Dla przykładu, w sytuacji bezprawnego pobrania podatku od podatnika prowadzącego działalność handlową ponosi on nie tylko stratę w postaci uszczerbku w jego majątku (kwota podatku wraz z odsetkami), ale także pozbawia go korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby za utraconą kwotę nabył towary handlowe, a następnie sprzedał je z zyskiem.
Obowiązkiem poszkodowanego jest również wykazanie związku przyczynowego między wydaniem decyzji, a rzeczywistą szkodą oraz ewentualną utratą korzyści, jakie mógłby uzyskać gdyby nie została wydana decyzja. Niestety w praktyce przeprowadzenie dowodów na okoliczność wykazania szkody w postaci utraconych korzyści (lucrum cesans) jest bardzo trudne.
Konstytucja przewiduje w art. 77, że „Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.” oraz w ust. 2, że ”Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw.”
Od 1 stycznia 2007 r., na podstawie art. 1 pkt 23 i 24 oraz art. 7 noweli listopadowej, zmieniono przesłanki i zakres odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez decyzje podatkowe, które dotychczas były określone w art. 260 i 261 Ordynacji podatkowej. W celu zapewnienia przejrzystości trybu dochodzenia roszczeń odszkodowawczych, zmieniono treść art. 260, ograniczając ją do odesłania do przepisów prawa cywilnego, a art. 261 uchylono.
Zatem od 1 stycznia 2007 r. z roszczeniem odszkodowawczym, można wystąpić bezpośrednio do sądu powszechnego. Zrezygnowano z zasady, że powództwo powinno być poprzedzone postępowaniem o odszkodowanie przed organem podatkowym, jak również nie obowiązuje 30 – dniowy termin na wystąpienie z takim powództwem.
Takie określenie terminu jest zgodne ze stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego zawartym w wyroku z 5 września 2005 r. ( P 18/04, Dz. U. Nr 181, poz. 1524, OTK ZU 2005, nr 8/A, poz. 88), w którym stwierdzono m.in., że drastyczne ograniczenie terminu dochodzenia omawianych roszczeń narusza zasadę równej ochrony praw majątkowych, albowiem stawia poszkodowanych kierujących roszczenie pod adresem organu w położeniu gorszym od tych, którzy występują o odszkodowanie przeciwko innym podmiotom.
Zgodnie z nową regulacją okres, w którym można wystąpić z powództwem do sądu powszechnego, ograniczają jedynie terminy przedawnienia określone w przepisach prawa cywilnego, czyli przede wszystkim „Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.” (art. 442 1 KC). Do tak określonego okresu przedawnienia nie wlicza się czasu trwania postępowania o odszkodowanie, które wszczęto w oparciu o dawną regulację, a które nie zostało zakończone przez organ podatkowy przed 1 stycznia 2007 r.
Odesłanie przez art. 260 Ordynacji Podatkowej do zawartego w Kodeksie cywilnym uregulowania odszkodowania oznacza, że naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie ostatecznej decyzji uzależnione jest od stwierdzenia we właściwym postępowaniu niezgodności tej decyzji z prawem. Analogicznie należy przeprowadzić odpowiednie postępowanie w przypadku, gdy ostateczna decyzja została wydana na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
Właściwym postępowaniem, stwierdzającym niezgodność z prawem ostatecznej decyzji podatkowej, jest postępowanie o stwierdzenie jej nieważności na podstawie art. 247 § 1 Ordynacji Podatkowej lub postępowanie o wznowienie postępowania na podstawie art. 240 § 1 Ordynacji Podatkowej.
Zatem nawet jeżeli decyzja podatkowa jest oczywiście błędna, sąd cywilny nie może przyznać podatnikowi odszkodowania, jeżeli wcześniej decyzja ta nie zostanie uznana za wadliwą w orzeczeniu sądu administracyjnego lub w decyzji organu podatkowego. Tak uznał m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z 20 sierpnia 2009 r. (sygn. II CSK 68/09).
Odszkodowanie może należeć się również w przypadku niewydania decyzji w sytuacji, gdy przepis prawa przewiduje obowiązek jej wydania. W takim wypadku naprawienia szkody można żądać po stwierdzeniu jej we właściwym postępowaniu o stwierdzenie bezczynności organu. Właściwym postępowaniem będzie tu postępowanie przed sądem administracyjnym.
Przykładowo podstawą żądania naprawienia szkody może być wyrok zobowiązujący organ podatkowy do wydania decyzji w przedmiocie umorzenia zaległości podatkowej, która to decyzja nie została wydana, mimo upływu prawem określonych terminów.Warto pamiętać jednak, że organ podatkowy nie będzie odpowiadał za poniesione szkody również wówczas, gdy przesłanki uzasadniające uchylenie decyzji lub stwierdzające jej nieważność powstały z winy poszkodowanego.
Odpowiedzialność urzędnika
Funkcjonariusze publiczni na mocy obowiązującego prawa zobowiązani są podejmować wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego i rozstrzygnięcia sprawy, mając na względzie interes obywatela i słuszny interes społeczny. Ich odpowiedzialność ogranicza się między innymi do regulacji z art. 231 par. 1 kodeksu karnego, na podstawie którego funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.
Ponadto funkcjonariusze, których dotyczy regulacja kodeksu pracy, mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności materialnej na podstawie rozdziału V kodeksu pracy, jednak jedynie w stosunku do ich pracodawcy.
Nowym rodzajem odpowiedzialności urzędników będzie odpowiedzialność przewidziana w ustawie o szczególnych zasadach odpowiedzialności funkcjonariuszy publicznych za rażące naruszenie prawa – projekt tej ustawy jest już w ostatniej fazie procesu legislacyjnego. Pociągnięcie do takiej odpowiedzialności będzie inicjował kierownik jednostki organizacyjnej, z działaniem której jest związane dochodzone przez pokrzywdzonego roszczenie odszkodowawcze. Pierwszą jego czynnością będzie złożenie wniosku do prokuratury o wszczęcie postępowania wyjaśniającego.
Jedną z przesłanek odpowiedzialności urzędnika będzie przyznanie odszkodowania za szkodę majątkową wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej z rażącym naruszeniem prawa, na mocy prawomocnego orzeczenia sądu lub na mocy ugody – to sąd będzie orzekał czy dana decyzja lub postanowienie zostało wydane z rażącym naruszeniem prawa.
Finansowa odpowiedzialność urzędnika będzie ograniczona do 12-sto krotności przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału – kwota ta jednak będzie przysługiwała na rzecz organu, który już pokrzywdzonemu odszkodowanie zapłacił.
Marek Pasiński - Radca Prawny
Piotr Skórski - Prawnik
Kancelaria Radcy Prawnego w Krakowie www.pasinski.pl