Skuteczne ściąganie podatków jest dla administracji rządowej jednym z najistotniejszych problemów. Nie dziwi to wobec faktu, że w 2008 r. prawie 93% dochodów budżetu państwa pochodzi właśnie z podatków.
Właśnie z tego powodu przepisy Ordynacji Podatkowej realizują zasadę maksymalnego zabezpieczenia interesu wierzyciela podatkowego, czyli fiskusa. Zabezpieczenie takie odbywa się albo poprzez możliwość ustanowienia hipoteki przymusowej, zastawu skarbowego czy zabezpieczenia wykonania zobowiązana podatkowego. Dodatkowym zabezpieczeniem jest fakt, że za zobowiązania podatkowe odpowiada nie tylko sam podatnik, lecz także osoby z nim związane.
Zakres przedmiotowy odpowiedzialności osób trzecich obejmuje odpowiedzialność za zaległości podatkowe podatnika (por. art. 51 § 1 Ordynacji Podatkowej), zaległości podatkowe podatnika przejęte przez następcę prawnego, a także - jeżeli art. 108 i n. nie stanowią inaczej - za: podatki niepobrane oraz pobrane, a niewpłacone przez płatników lub inkasentów, odsetki za zwłokę od zaległości podatkowych, niezwrócone w terminie zaliczki naliczonego podatku od towarów i usług oraz za oprocentowanie tych zaliczek, a także za koszty postępowania egzekucyjnego.
W Ordynacji Podatkowej ustawodawca określił katalog osób trzecich w stosunku do podatnika (art. 107 - 118), które odpowiadają za zobowiązania podatkowe. Podstawą rozszerzenia odpowiedzialności na inne podmioty jest stosunek osobisty takiej osoby do podatnika (członek rodziny, rozwiedziony małżonek) lub kontaktach gospodarczych (nabycie przedsiębiorstwa podatnika lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa podatnika, zawarcie umowy leasingu lub umowy dzierżawy).
Wspólnie z podatnikiem odpowiadają między innymi:
a) Rozwiedziony małżonek podatnika – odpowiada on całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym.
b) Członek rodziny podatnika – odpowiada on całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności. Za członków rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz pozostającą z podatnikiem w faktycznym pożyciu.
c) Nabywca przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa – odpowiada on całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem za powstałe do dnia nabycia zaległości podatkowe związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, chyba że przy zachowaniu należytej staranności nie mógł wiedzieć o tych zaległościach.
d) Osoba, za zgodą której podatnik, w celu zatajenia prowadzenia działalności gospodarczej lub rzeczywistych rozmiarów tej działalności, posługuje się lub posługiwał się imieniem i nazwiskiem, nazwą lub firmą tej osoby – ponosi ona solidarną odpowiedzialność z podatnikiem całym swoim majątkiem za zaległości podatkowe powstałe podczas prowadzenia tej działalności.
e) Właściciel, samoistny posiadacz lub użytkownik wieczysty rzeczy lub prawa majątkowego pozostający w związku z użytkownikiem danej rzeczy lub prawa majątkowego – odpowiada on za zaległości podatkowe użytkownika powstałe w związku z działalnością gospodarczą prowadzoną przez użytkownika, jeżeli dana rzecz lub prawo są związane z działalnością gospodarczą lub służą do jej prowadzenia.
f) Dzierżawca lub użytkownik nieruchomości - odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem będącym właścicielem, użytkownikiem wieczystym lub posiadaczem samoistnym nieruchomości za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych wynikających z opodatkowania nieruchomości, powstałych podczas trwania dzierżawy lub użytkowania.
g) Wspólnik spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komplementariusz spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej - odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie ze spółką i z pozostałymi wspólnikami za zaległości podatkowe spółki.
h) członkowie zarządu (również byli członkowie zarządu) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji - odpowiadają oni solidarnie całym swoim majątkiem za zobowiązania tych spółek, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu:
1) nie wykazał, że:
a) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo
b) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy;
2) nie wskazał mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań, których termin płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu, oraz zaległości wymienione w art. 52 ordynacji podatkowej powstałe w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu.
Osoby trzecie odpowiadają całym swoim majątkiem (co oznacza, że oprócz majątku osobistego, odpowiadają również całym majątkiem wspólnym z małżonkiem), przy czym przesłanki odpowiedzialności są ściśle określone w przepisach Ordynacji Podatkowej i wiążą się z zaistnieniem określonego w ustawie stanu faktycznego (np. nabycie przedsiębiorstwa podatnika).
Ten stan faktyczny to quasi-obowiązek podatkowy, bez niego nie dochodzi do przejścia odpowiedzialności na osobę trzecią. Podkreślenia wymaga fakt, że do rzeczywistego obciążenia osoby trzeciej odpowiedzialnością za podatki niezbędne jest wydanie decyzji określającej wysokość należności, za które odpowiada osoba trzecia. Decyzja ta ma charakter konstytutywny, co oznacza, że dana należność faktycznie powstaje dopiero z chwilą jej doręczenia.
Przed doręczeniem takiej decyzji można mówić jedynie o potencjalnym obowiązku zapłaty, który z różnych powodów może się nie skonkretyzować, np. w sytuacji przedawnienia obowiązku.
Osoby trzecie odpowiadają jedynie za zaległości podatkowe podatnika.W rozumieniu Ordynacji Podatkowej zaległością podatkową jest podatek niezapłacony w terminie płatności. Natomiast zgodnie z brzmieniem art. 3 pkt 3 lit. c Ordynacji Podatkowej także niepodatkowa należność budżetowa jest podatkiem, a należność, za którą odpowiada choćby przed wydaniem decyzji, o której mowa powyżej (czyli potencjalne zobowiązanie) osoba trzecia, należy do kategorii niepodatkowej należności budżetowej.
Tworzy to niejako kaskadowość odpowiedzialności osoby trzeciej i przerzucanie takiej odpowiedzialności na kolejne podmioty biorące udział w obrocie gospodarczym. Oznacza to, że osoba trzecia w stosunku do podatnika potencjalnie odpowiada nie tylko za należne od podatnika podatki sensu stricto, lecz także za należności, za które podatnik odpowiadał jako osoba trzecia. Jednak z treści poszczególnych przepisów Ordynacji Podatkowej można wywnioskować, że osoba trzecia odpowiada tylko za takie zobowiązania podatnika, które istniały w dniu, w którym zaistniała przesłanka powodująca powstanie odpowiedzialności osoby trzeciej (np. nabycie środka trwałego).
Ustanie bytu prawnego podatnika (np. jego śmierć) nie unicestwia i nie powoduje wygaśnięcia odpowiedzialności osób trzecich, natomiast jeśli chodzi o zakres przedmiotowy, wygaśnięcie samego zobowiązania podatnika, płatnika, inkasenta lub następcy prawnego powoduje wygaśnięcie odpowiedzialności osób trzecich. Chodzi tu o zdarzenie prawne wskazane w art. 59.
„Art. 59. § 1. Zobowiązanie podatkowe wygasa w całości lub w części wskutek:
1) zapłaty;
2) pobrania podatku przez płatnika lub inkasenta;
3) potrącenia;
4) zaliczenia nadpłaty lub zaliczenia zwrotu podatku;
5) zaniechania poboru;
6) przeniesienia własności rzeczy lub praw majątkowych;
7) przejęcia własności nieruchomości lub prawa majątkowego w postępowaniu egzekucyjnym;
8) umorzenia zaległości;
9) przedawnienia;
10) zwolnienia z obowiązku zapłaty na podstawie art. 14m.
§ 2. Zobowiązanie płatnika lub inkasenta wygasa w całości lub w części wskutek:
1) wpłaty;
2) zaliczenia nadpłaty lub zaliczenia zwrotu podatku;
3) umorzenia, w przypadkach przewidzianych w art. 67d § 3;
4) przejęcia własności nieruchomości lub przejęcia prawa majątkowego w postępowaniu egzekucyjnym;
5) przedawnienia;
6) zwolnienia z obowiązku zapłaty na podstawie art. 14m.”
Każde ze zdarzeń prawnych, o jakich mowa (z pewnymi zastrzeżeniami, o czym dalej), uwolni od odpowiedzialności osobę trzecią.
Zakres odpowiedzialności osoby trzeciej przeciwnie do ogólnej zasady określonej w Ordynacji Podatkowej „za co się odpowiada, a nie czym się odpowiada” jest nieznacznie ograniczony ze względu na:
- wysokości wartości udziału w majątku wspólnym ( art. 110 § 1 ),
- wysokości uzyskanych korzyści ( art. 111 § 5 pkt 1 ),
- wartości nabytego przedsiębiorstwa, jego zorganizowanej części lub składników majątku (art. 112 § 3),
- należności wskazanych w zaświadczeniu (art. 112 § 6),
- równowartości rzeczy lub praw majątkowych będących przedmiotem użytkowania ( art. 114 § 3 ).
W ustawie określony został termin przedawnienia możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności podatkowej od osoby trzeciej. Mianowicie w art. 118 § 1 Ordynacji Podatkowej czytamy: „Nie można wydać decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej, jeżeli od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość podatkowa, upłynęło 5 lat.” oraz w § 2 „Przedawnienie zobowiązania wynikającego z decyzji, o której mowa w § 1, następuje po upływie 3 lat od końca roku kalendarzowego, w którym została doręczona decyzja o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej. Przepisy art. 70 § 2 pkt 1, § 3 i 4 stosuje się odpowiednio, z tym że termin biegu przedawnienia po jego przerwaniu wynosi 3 lata.”
Marek Pasiński - radca prawny
Piotr Skórski - prawnik
Kancelaria Radcy Prawnego w Krakowie www.pasinski.pl