W tym roku zainwestowaliśmy w finansowe aktywa, tj. zakupiliśmy udziały różnych spółek. Jak należy je wycenić na dzień bilansowy?
RADA
Wycena bilansowa udziałów zależy od tego czy jednostka stosuje przepisy ustawy o rachunkowości czy rozporządzenia MF w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych. Szczegóły w uzasadnieniu.
UZASADNIENIE
Nabyte przez jednostkę udziały w innym podmiocie gospodarczym zakwalifikowane zostaną w bilansie nabywcy – zgodnie z wymogami ustawy o rachunkowości – do inwestycji. Wynika to wprost z definicji ustawowej, która mówi, że inwestycje to aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z przyrostu wartości tych aktywów, uzyskania z nich przychodów w formie odsetek, dywidend (udziałów w zyskach) lub innych pożytków, w tym również z transakcji handlowej. Jednostka nabywająca udziały może zaliczyć je do inwestycji długo- lub krótkoterminowych, w zależności od tego, przez jaki okres zamierza ona trzymać te aktywa.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Wycena udziałów będzie zależeć od tego, czy do wyceny aktywów finansowych jednostka stosuje przepisy ustawy o rachunkowości, czy rozporządzenia MF w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych, czy ewentualnie MSR nr 39 – „Instrumenty finansowe – ujmowanie i wycena”.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Niezależnie od tego, jakim przepisom jednostka podlega, istotna jest również przyjęta przez nią polityka rachunkowości. Wynika to z tego, że przepisy zawarte w różnych aktach prawnych w zakresie wyceny składników aktywów finansowych proponują nie tylko jedno rozwiązanie. Dlatego jednostka powinna sprecyzować, czy wycena następuje zgodnie z zasadą ostrożności, czy też według cen/wartości rynkowych. Przyjęcie jednej z wymienionych zasad ma fundamentalne znaczenie dla całego procesu wyceny.
Wycena bilansowa zgodnie z ustawą o rachunkowości
Zasady wyceny inwestycji precyzuje art. 28 ust.1 pkt 3–5 ustawy o rachunkowości. Zgodnie z nim wyceniamy:
• udziały w innych jednostkach – według ceny nabycia, pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości lub według wartości godziwej;
• inwestycje krótkoterminowe – według ceny (wartości) rynkowej albo według ceny nabycia lub ceny (wartości) rynkowej, zależnie od tego, która z nich jest niższa. W przypadku krótkoterminowych inwestycji, dla których nie istnieje aktywny rynek, wartość godziwą określamy na podstawie np. ekspertyz.
W artykule 35 ustawa reguluje zasady rozliczania skutków wyceny bilansowej:
• Skutki wzrostu lub obniżenia wartości inwestycji krótkoterminowych wycenionych według cen (wartości) rynkowych zalicza się odpowiednio do przychodów lub kosztów finansowych. W przypadku stosowania innych niż opisane wyżej zasady wyceny krótkoterminowych inwestycji, skutki obniżenia ich wartości zalicza się do kosztów finansowych w pełnej wysokości. Natomiast skutki wzrostu ich wartości zalicza się do przychodów finansowych w wysokości nie wyższej niż kwota różnic uprzednio odpisanych w koszty finansowe.
• Skutki przeszacowania inwestycji zaliczonych do aktywów trwałych, powodujące wzrost ich wartości do poziomu cen rynkowych, zwiększają kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Obniżenie wartości inwestycji uprzednio przeszacowanej do wysokości kwoty, o którą podwyższono z tego tytułu kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny, jeżeli kwota różnicy z przeszacowania nie była do dnia wyceny rozliczona, zmniejsza ten kapitał (fundusz). W pozostałych przypadkach skutki obniżenia wartości inwestycji zalicza się do kosztów finansowych. Wzrost wartości danej inwestycji bezpośrednio wiążący się z uprzednim obniżeniem jej wartości, zaliczonym do kosztów finansowych, ujmuje się do wysokości tych kosztów jako przychody finansowe.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.Wycena zgodnie z MSR nr 39 i rozporządzeniem Ministra Finansów
Zarówno MSR nr 39 jak i rozporządzenie Ministra Finansów instrumenty finansowe dzielą na 4 grupy:
• aktywa finansowe przeznaczone do obrotu,
• pożyczki i należności,
• aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności,
• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży.
Obydwa akty zalecają wycenę aktywów finansowych według wartości godziwej (z pewnymi wyjątkami). Jeżeli nie jest możliwe jej ustalenie – wyceny należy dokonać w cenie nabycia.
Skutki wyceny dokonanej zgodnie z MSR nr 39 i rozporządzeniem MF powinny zostać ujęte następująco:
• aktywa finansowe przeznaczone do obrotu – w wyniku finansowym,
• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży – według rozporządzenia MF ujmuje się w wyniku finansowym lub w kapitale z aktualizacji wyceny, natomiast według MSR nr 39 jedynie w kapitale z aktualizacji wyceny.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Pożyczki i należności oraz aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności wycenia się według skorygowanej ceny nabycia. Skutki tej wyceny należy ujmować w wyniku finansowym.
Przykład 1
Spółka Alfa zakupiła 100 udziałów w spółce Omega po cenie 300 zł. Spółka Alfa nie zamierza pozbywać się nabytych udziałów. Na koniec pierwszego roku wartość rynkowa udziału wzrosła do poziomu 330 zł. W kolejnym roku odnotowano spadek wartości pojedynczego udziału do 280 zł. Następny rok przyniósł ponowny wzrost wartości udziału do 350 zł.
Wycena według ustawy
Wariant A
Wycena, zgodnie z ustawą o rachunkowości, następuje według ceny nabycia pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości. Oznacza to, że spadek wartości udziału poniżej ceny nabycia generuje koszty finansowe. Następujący po nim ewentualny wzrost wartości spowoduje powstanie przychodów finansowych, ale tylko do poziomu ceny nabycia. Każdy wzrost wartości powyżej tego poziomu będzie przez jednostkę ignorowany.
Ewidencja księgowa
1. Spadek wartości nabytych udziałów
100 udziałów × (300 zł – 280 zł) = 2000 zł:
Wn „Koszty finansowe” 2 000
Ma „Aktualizacja wartości inwestycji” 2 000
2. Wzrost wartości nabytych udziałów – w księgach ujmujemy wzrost nie wyżej niż cena nabycia udziałów:
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 2 000
Ma „Przychody finansowe” 2 000
Wariant B
Wycena według ustawy o rachunkowości następuje w cenach rynkowych. Oznacza to, że każda zmiana wartości inwestycji musi znaleźć swoje odzwierciedlenie w księgach rachunkowych. Spadek wartości lub wzrost do poziomu ceny nabycia odnosi się w koszty lub w przychody finansowe. Natomiast zmiany powyżej poziomu ceny nabycia znajdą odzwierciedlenie w kapitale z aktualizacji wyceny.
Ewidencja księgowa
1. Wzrost wartości nabytych udziałów powyżej ceny nabycia
100 udziałów × (330 zł – 300 zł) = 3000 zł:
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 3 000
Ma „Kapitał z aktualizacji wyceny” 3 000
2. Spadek wartości nabytych udziałów:
a) spadek do poziomu ceny nabycia
100 udziałów × (330 zł – 300 zł) = 3000 zł
Wn „Kapitał z aktualizacji wyceny” 3 000
Ma „Aktualizacja wartości inwestycji” 3 000
b) spadek poniżej ceny nabycia
100 udziałów × (300 zł – 280 zł) = 2000 zł
Wn „Koszty finansowe” 2 000
Ma „Aktualizacja wartości inwestycji” 2 000
3. Wzrost wartości nabytych udziałów:
a) wzrost do poziomu ceny nabycia – 2000 zł
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 2 000
Ma „Przychody finansowe” 2 000
b) wzrost powyżej poziomu ceny nabycia
100 udziałów × (350 zł – 300 zł) = 5000 zł
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 5 000
Ma „Kapitał z aktualizacji wyceny” 5 000
Wycena według MSR nr 39
Udziały zakupione przez jednostkę Alfa w myśl standardu zostaną zakwalifikowane do grupy aktywów dostępnych do sprzedaży. Zgodnie z wcześniejszymi wyjaśnieniami standard narzuca wycenę tego typu aktywów według wartości godziwej ze skutkami wyceny ujętymi w kapitale z aktualizacji wyceny.
Ewidencja księgowa
1. Wzrost wartości nabytych udziałów
100 udziałów × (330 zł – 300 zł) = 3000 zł:
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 3 000
Ma „Kapitał z aktualizacji wyceny” 3 000
2. Spadek wartości nabytych udziałów do poziomu ceny rynkowej
100 udziałów × (280 zł – 330 zł) = –5000 zł:
Wn „Kapitał z aktualizacji wyceny” 5 000
Ma „Aktualizacja wartości inwestycji” 5 000
3. Wzrost wartości nabytych udziałów do poziomu ceny rynkowej
100 udziałów × (350 zł – 280 zł) = 7000 zł:
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 7 000
Ma „Kapitał z aktualizacji wyceny” 7 000
We wcześniejszych rozważaniach wycenę według MSR nr 39 i rozporządzenia MF traktowano łącznie ze względu na podobieństwo obu przepisów – wycena aktywów finansowych następuje według wartości godziwej.
Rozporządzenie przewiduje (podobnie jak ustawa) dwie możliwości ujęcia w księgach przedstawionego przykładu:
• zyski lub straty z przeszacowania zalicza się do przychodów lub kosztów okresu sprawozdawczego, w którym nastąpiło przeszacowanie, lub
• zyski lub straty z przeszacowania odnosi się na kapitał z aktualizacji wyceny.
Jeżeli jednostka wybierze pierwszą możliwość, wtedy księgowania będą identyczne, jak w rozwiązaniu według ustawy o rachunkowości. Wybór drugiej możliwości spowoduje stosowanie ewidencji jak według zasad określonych w MSR nr 39.
Przykład 2
Inwestycje krótkoterminowe
Spółka Alfa zakupiła 100 udziałów w spółce Delta po cenie 250 zł oraz 200 udziałów w spółce Theta po cenie 100 zł. Spółka Alfa zamierza niebawem odsprzedać nabyte udziały. Na dzień bilansowy wartość rynkowa udziałów Delty wzrosła do poziomu 280 zł, natomiast wartość rynkowa udziałów Thety spadła do 80 zł.
Wycena według ustawy
Wariant A
Jeżeli jednostka inwestycje krótkoterminowe wycenia według zasad ostrożniej wyceny, skutkuje to w księgach wykazaniem jedynie zmian wartości aktywów poniżej ceny nabycia. Oznacza to, że wzrost wartości nabytych udziałów Delty powyżej ceny nabycia nie będzie wykazany w księgach.
Ewidencja księgowa
1. Spadek wartości nabytych udziałów Thety
200 udziałów × (100 zł – 80 zł) = 4000 zł:
Wn „Koszty finansowe” 4 000
Ma „Aktualizacja wartości inwestycji” 4 000
Wariant B
Wybierając wycenę według cen rynkowych spółka Alfa będzie odnotowywała wszystkie zmiany wartości nabytych inwestycji. Będą one odnoszone na wynik finansowy jako koszty i przychody finansowe.
1. Wzrost wartości nabytych udziałów Delty powyżej ceny nabycia
100 udziałów × (280 zł – 250 zł) = 3000 zł:
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 3 000
Ma „Przychody finansowe” 3 000
2. Spadek wartości nabytych udziałów Thety
200 udziałów × (100 zł – 80 zł) = 4000 zł:
Wn „Koszty finansowe” 4 000
Ma „Aktualizacja wartości inwestycji” 4 000
Wycena według MSR nr 39 i rozporządzenia MF
Ustawa o rachunkowości zakłada, że inwestycje krótkoterminowe to te inwestycje, które zostaną zbyte w okresie krótszym niż 12 miesięcy. Z kolei MSR nr 39 oraz rozporządzenie MF przewidują dodatkowy podział tego typu aktywów na dwie grupy:
• aktywa przeznaczone do obrotu (jeśli zostaną zbyte w ciągu 3 miesięcy),
• aktywa dostępne do sprzedaży (jeśli zbycie nastąpi w okresie od 3 do 12 miesięcy).
Aktywa z obydwu grup wyceniane są według wartości godziwej, w tym przypadku ceny rynkowej. Jeśli założymy, ze spółka Alfa zamierza dokonać zbycia posiadanych udziałów w okresie krótszym niż 3 miesiące, czyli posiadane przez nią udziały są aktywami przeznaczonymi do obrotu, to wycena zarówno według MSR nr 39, jak i według ustawy o rachunkowości następuje w cenach rynkowych.
Jeżeli spółka Alfa zdecyduje się zatrzymać posiadane udziały przez okres dłuższy niż 3 miesiące, ale sprzedać je przed upływem roku, udziały zakwalifikuje do aktywów dostępnych do sprzedaży. W przypadku aktywów dostępnych do sprzedaży wycena dokonywana jest według wartości godziwej.
Ewidencja księgowa
1. Wzrost wartości nabytych udziałów Delty powyżej ceny nabycia
100 udziałów × (280 zł – 250 zł) = 3000 zł:
Wn „Aktualizacja wartości inwestycji” 3 000
Ma „Kapitał z aktualizacji wyceny” 3 000
2. Spadek wartości nabytych udziałów Thety
200 udziałów × (100 zł – 80 zł) = 4000 zł:
Wn „Kapitał z aktualizacji wyceny” 4 000
Ma „Aktualizacja wartości inwestycji” 4 000
Wycena według rozporządzenia MF
Jeśli jednostka zamierza przetrzymywać udziały przez okres nie krótszy niż 3 miesiące, ale nie dłuższy niż 12 miesięcy, aktywa należy zakwalifikować do aktywów dostępnych do sprzedaży. Rozporządzenie MF, w odróżnieniu od MSR nr 39, daje jednostce możliwość wyboru ujęcia wahań cen rynkowych. Jednostka może wahania te rozliczyć nie tylko z kapitałem z aktualizacji wyceny, jak przedstawiono wcześniej, ale również wynikowo.
W przypadku aktywów dostępnych do sprzedaży, rozporządzenie daje więc jednostce dodatkową możliwość wyboru rozwiązania, którego nie przewidziano w MSR nr 39.
• § 58–70 MSR nr 39 – „Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena”
• art. 28, 35 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości – j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. Nr 157, poz. 1119
• § 4–9, § 13–17 rozporządzenia Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych – Dz.U. Nr 149, poz. 1679; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 256, poz. 2146
Katarzyna Kobiela-Pionnier
asystent w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Warszawie