Klasyfikacja aktywów finansowych w świetle znowelizowanego standardu MSR 39

Międzynarodowy Standard Rachunkowości 39 przeszedł gruntowną nowelizację w grudniu 2003 r. Obok wielu istotnych zmian pojawiły się również zmiany w czterech podstawowych kategoriach aktywów finansowych, do których jednostki gospodarcze klasyfikują swoje aktywa finansowe.

Właściwa klasyfikacja aktywów finansowych jest bardzo istotna – od niej uzależniona jest wycena aktywów finansowych na moment początkowego ujęcia, jak i na dzień bilansowy. Od zaklasyfikowania danej pozycji zależy również odnoszenie zmian jej wartości.

Niniejsze opracowanie wskazuje najistotniejsze wymagania w zakresie klasyfikacji aktywów finansowych w świetle znowelizowanego MSR 39, wskazując jednocześnie podstawowe zmiany w tym zakresie. Obok nich wskazano również generalne różnice w zakresie klasyfikacji między NMSR 39¹ i polskim rozporządzeniem dotyczącym instrumentów finansowych².

Znowelizowany NMSR 39, podobnie jak jego poprzednik oraz rozporządzenie dotyczące instrumentów finansowych, przewiduje cztery kategorie, do których jednostki klasyfikują swoje aktywa finansowe.

Są to:

• aktywa finansowe w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej ujmowanymi w zysk/stratę bieżącego okresu (przychody lub koszty finansowe okresu) – financial asset at fair value through profit or loss,

• pożyczki i należności – loans and receivables,

• aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności – held-to-maturity investments, oraz

• aktywa finansowe dostępne do sprzedaży – available-for-sale financial assets.

Aktywa finansowe w wartości godziwej

Pierwsza kategoria obejmuje te wszystkie aktywa finansowe, które będą wyceniane w wartości godziwej, a zmiany wartości godziwej będą ujmowane w rachunku zysków i strat bieżącego okresu. Kategoria ta składa się z dwóch podkategorii:

• aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu, oraz

• aktywów finansowych wyznaczonych do wyceny w wartości godziwej (z jej zmianami ujmowanymi w rachunku zysków i strat).

Podkategoria „aktywa finansowe przeznaczone do obrotu” jest porównywalna z dotychczasową kategorią o takiej samej nazwie przyjętą w „starym” MSR 39. W podkategorii tej znajdzie się automatycznie każdy składnik aktywów finansowych, który na dzień początkowego ujęcia spełnia jeden z poniższych warunków:

1) został nabyty lub powstał głównie w celu odsprzedaży w niedalekiej przyszłości,

2) stanowi część portfela określonych instrumentów finansowych, które są zarządzane razem i które, jak wskazują dowody, wykorzystywane były ostatnio do realizacji krótkoterminowych zysków,

3) jest instrumentem pochodnym (z wyłączeniem zabezpieczeń), lub

4) zawiera wbudowany instrument pochodny, którego wartości nie da się ustalić oddzielnie.

Jeżeli zatem jednostka nabywa akcje w celu ich odsprzedaży w ciągu najbliższych np. 3 miesięcy, akcje takie powinny zostać zaklasyfikowane do tej podkategorii. Podobnie wygląda sytuacja, gdy jednostka sprzedaje z odroczonym terminem płatności dobra lub usługi i planuje w niedalekiej przyszłości odsprzedać tę należność (np. w drodze transakcji faktoringowej). Wówczas na moment początkowego ujęcia należność trafia do aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu.

Kolejne kryterium odnosi się do tych aktywów finansowych, które zostają włączone do odkreślonego portfela, w którym aktywa są zarządzane razem i na którym zrealizowano ostatnio krótkoterminowe zyski. Kryterium to odnosi się szczególnie do tych podmiotów (np. niektórych instytucji finansowych), które prowadzą spekulacyjną politykę inwestowania na rynku. Jeżeli składnik aktywów (np. akcje) zostaje nabyty i trafia do wskazanego portfela, to mimo że jednostka może go nie sprzedać przez długi czas, będzie włączony na moment początkowego ujęcia do aktywów przeznaczonych do obrotu.

Jak widać, jednostka nie musi na dzień początkowego ujęcia mieć zamiaru szybkiej odsprzedaży danej pozycji (sprzedaż może nastąpić za miesiąc albo za dwa lata) – wystarczy, że zostanie ona włączona do określonego portfela instrumentów finansowych. Takie przyporządkowanie (dla potrzeb wewnętrznych – np. inwestycyjnych) powoduje włączenie tego składnika do podkategorii „aktywa przeznaczone do obrotu dla potrzeb rachunkowości finansowej”.

Kolejne kryterium odnosi się do instrumentów pochodnych (innych niż instrumenty zabezpieczające). Należy pamiętać, że instrumenty pochodne obejmują obok typowych kontraktów na wielkości ekonomiczne (np. kontraktów forward na waluty, notowanych na giełdzie futures, opcji na akcje i kontraktów swap na stopy procentowe) również pewne kontrakty towarowe. Przykładem takiego kontraktu może być zobowiązanie do zakupu 100 ton pszenicy po określonej cenie w przyszłości, gdy kontrakt ma zostać rozliczony netto³. Obok niektórych kontraktów towarowych należy również uwzględnić wbudowane instrumenty pochodne, które zostały wyodrębnione z umowy zasadniczej.

Z wbudowanymi instrumentami pochodnymi związane jest również czwartego kryterium. Prześledźmy je na przykładzie. Przypuśćmy, że jednostka kupuje udział w innym podmiocie, który (obok normalnych praw udziałowych) daje prawo do otrzymania pewnych płatności od podmiotu w zależności od np. określonej relacji rynkowych stóp procentowych i poziomu indeksu giełdowego. Jeżeli jednostka nie jest w stanie wycenić wiarygodnie wartości godziwej instrumentu wbudowanego (prawa do otrzymania środków pieniężnych), jak również nie jest w stanie ustalić wartości godziwej instrumentu kapitałowego (udziału), cały taki kontrakt znajdzie się w aktywach finansowych przeznaczonych do obrotu.

Drugą podkategorią aktywów finansowych w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej ujmowanymi w rachunku zysków i strat są aktywa finansowe wskazane do wyceny w wartości godziwej (ze zmianami wartości godziwej ujmowanymi w rachunku zysków i strat), czyli przyporządkowane do tej kategorii decyzją jednostki. W świetle znowelizowanego standardu MSR 39 jednostka może w momencie początkowego ujęcia desygnować praktycznie każdy składnik aktywów do aktywów wycenianych w wartości godziwej, dla których zmiany wartości godziwej będą ujmowane w rachunku zysków i strat. Wyjątkiem są nienotowane instrumenty kapitałowe (np. udziały w spółce z o.o.), dla których nie jest możliwe wiarygodne ustalenie wartości godziwej. Zagadnienie to zostanie omówione na przykładach.

PRZYKŁAD 1

Jednostka udziela pożyczki długoterminowej. Na dzień początkowego ujęcia może desygnować tę pozycję do kategorii – aktywa finansowe w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej ujmowanymi w rachunku zysków i strat. Konsekwencją tego będzie to, że na każdy dzień bilansowy jednostka będzie wyceniać taką pożyczkę w wartości godziwej, a ewentualne jej zmiany ujmować w przychodach/kosztach bieżącego okresu.

PRZYKŁAD 2

Jednostka nabywa udziały w Alfa sp. z o.o. Może ona wiarygodnie oszacować wartość godziwą udziałów. Może również na dzień początkowego ujęcia przyporządkować udziały do aktywów finansowych w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej w rachunku zysków i strat. Na każdy dzień bilansowy jednostka będzie musiała ustalić wartość godziwą takich udziałów, a ewentualne zmiany wartości godziwej odnosić na przychody/koszty finansowe.

PRZYKŁAD 3

Jednostka nabywa udziały w Beta Sp. z o.o. Nie jest w stanie wiarygodnie szacować wartości godziwej tych udziałów – nie może przydzielić ich do omawianej kategorii.

PRZYKŁAD 4

Jednostka nabywa udziały w Delta Sp. z o.o. Nie jest w stanie wiarygodnie szacować wartości godziwej tych udziałów. Jednostka zamierza sprzedać udziały w niedalekiej przyszłości (zamiar ten jest określony w dniu nabycia). Udziały w spółce Delta automatycznie trafiają do kategorii aktywów finansowych w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej w rachunku zysków i strat. Wynika to z tego, że niedaleka sprzedaż wypełnia wymagania pierwszej podkategorii, czyli aktywów finansowych przeznaczonych do obrotu.

Istotną zmianą w stosunku do „starego” MSR 39 jest zakaz przeklasyfikowywania do aktywów finansowych w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej w rachunku zysków i strat aktywów z pozostałych kategorii po początkowym ich ujęciu. W znowelizowanym MSR 39 utrzymano zakaz przeklasyfikowania aktywów z kategorii aktywów finansowych w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej w rachunku zysków i strat do pozostałych.

Pożyczki i należności

Kolejną kategorią, do której jednostka klasyfikuje aktywa finansowe, są pożyczki i należności. Do pożyczek i należności należą aktywa finansowe, które:

• nie są instrumentami pochodnymi,

• charakteryzują się stałymi lub możliwymi do określenia płatnościami,

• nie są kwotowane na aktywnym rynku⁴,

• nie są przeznaczone do sprzedaży niezwłocznie lub w niedalekiej przyszłości po ich ujęciu – co oznaczałoby ich klasyfikację jako aktywa przeznaczone do obrotu, a więc przyporządkowanie do aktywów finansowych w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej w rachunku zysków i strat,

• nie zostały w momencie początkowego ujęcia dobrowolnie przypisane przez jednostkę do aktywów finansowych w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej w rachunku zysków i strat,

• nie zostały w momencie początkowego ujęcia przypisane przez jednostkę do aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży,

• nie ma miejsca sytuacja, gdy odzyskanie całej początkowej kwoty inwestycji jest niemożliwe na skutek sytuacji innej niż pogorszenie wiarygodności kredytowej dłużnika.

Pożyczki i należności to nienotowane instrumenty dłużne. Wyraźna jest tutaj różnica między definicjami kategorii pożyczki i należności (NMSR 39) a pierwotną definicją pożyczek udzielonych i należności własnych wprowadzoną w „starym” MSR 39. Nowa definicja nie uwzględnia formy transakcji, w jakiej powstały aktywa finansowe. Do pożyczek i należności mogą zostać zaliczone zarówno należności z tytułu dostaw lub usług „wypracowane” przez daną jednostkę, czyli powstałe w drodze jej działalności operacyjnej, jak i należności odkupione od innego podmiotu.

Istotną różnicą jest również ograniczenie tej kategorii do pozycji niekwotowanych. W świetle „starego” MSR 39 do pożyczek udzielonych i należności własnych można zaliczyć notowane instrumenty dłużne, które powstały w wyniku bezpośredniego przekazania dłużnikowi środków pieniężnych, czyli np. notowane obligacje zakupione na rynku pierwotnym.

Wskazane dwie podstawowe zmiany pogłębiają różnicę na linii NMSR 39 i rozporządzenia w zakresie definicji tej kategorii. Przypomnijmy, iż w świetle rozporządzenia do kategorii pożyczki udzielone i należności własne nie kwalifikują się należności z tytułu dostaw i usług; nie powstały one w drodze bezpośredniego przekazania dłużnikowi środków pieniężnych.

W świetle NMSR 39 należności takie trafią do analogicznej kategorii (z pewnymi wyjątkami, np. należności z tytułu dostaw i usług, które mają zostać odsprzedane w niedalekiej przyszłości, trafią automatycznie do aktywów finansowych w wartości godziwej ze zmianami wartości godziwej ujmowanymi w rachunku zysków i strat). W świetle NMSR 39 do pożyczek i należności trafią również należności z tytułu dostaw i usług odkupione od innego podmiotu, co nie jest dopuszczalne zarówno w ramach „starego” MSR 39, jak i rozporządzenia.

Typowymi aktywami kwalifikującymi się do pożyczek i należności są: nabyte pożyczki, weksle obce, należności z tytułu dostaw i usług, odkupione należności z tytułu dostaw i usług, depozyty bankowe, lokaty terminowe, udzielone pożyczki, nabyty udział w pożyczce, certyfikaty depozytowe, nienotowane dłużne papiery przedsiębiorstw, kredyty udzielone (banki), nienotowane obligacje oraz lokaty terminowe.

Do pożyczek i należności kwalifikuje się również udział w portfelu składającym się z aktywów wypełniających definicję pożyczek i należności. Jeżeli jednostka nabywa udział w portfelu składającym się z papierów dłużnych przedsiębiorstw, to udział taki będzie mógł zostać wykazany jako element pożyczek i należności (przy założeniu, że spełnione zostaną warunki takiej klasyfikacji – np. jednostka nie zamierza odsprzedać takiego udziału w niedalekiej przyszłości). Jeżeli jednak jednostka nabywa udział w portfelu składającym się z papierów dłużnych przedsiębiorstw i obligacji Skarbu Państwa, udział taki nie może zostać wykazany jako element omawianej kategorii – obligacje SP są notowane, przez co nie spełniają wszystkich kryteriów omawianej kategorii.

Obok typowych dłużnych instrumentów finansowych, do pożyczek i należności mogą zostać zaklasyfikowane również nienotowane uprzywilejowane udziały lub akcje, które dają posiadaczowi prawo do otrzymywania stałych lub możliwych do określenia płatności. Na tym przykładzie widać, iż klasyfikacja do omawianej kategorii nie wymaga, aby dany składnik aktywów miał określony termin wymagalności czy określoną formę prawną.

Kategoria pożyczki i należności nie jest tak hermetyczna, jak aktywa finansowe w wartości godziwej, ze zmianami wartości godziwej ujmowanymi w rachunku zysków i strat. Istnieją sytuacje, gdy trzeba dokonać przeklasyfikowania niektórych pozycji z tej kategorii. Konieczność przeklasyfikowania warto prześledzić na przykładzie.

PRZYKŁAD 5

Spółka Z eksportuje 17 listopada 200x r. do krajów C i B swoje wyroby, godząc się na pewien określony odroczony termin płatności, np. 6 miesięcy. Należność z tytułu dostaw i usług zostaje na dzień początkowego ujęcia zaklasyfikowana do kategorii pożyczki i należności. 20 grudnia 200x r. jednostka dowiaduje się o problemach finansowych swojego kontrahenta w kraju C – jednostka szacuje, iż nie odzyska całej początkowo ujętej kwoty należności.

Na dzień bilansowy należność z tytułu dostaw i usług od kontrahenta C pozostanie w kategorii pożyczki i należności i będzie wyceniana zgodnie z wymaganiami przewidzianymi dla tej kategorii. Drugi odbiorca z kraju B – jest w stanie spłacić należność. Jednak 25 grudnia 200x r. rząd kraju B nakłada istotne ograniczenia co do spłaty zagranicznych długów przez rodzime podmioty. W takiej sytuacji jednostka Z nie może oczekiwać, iż otrzyma spłatę początkowej kwoty należności. Mimo że kontrahent jest w stanie dokonać takiej spłaty (ma potrzebne fundusze), spłata jest mało prawdopodobna na skutek nałożenia określonych ograniczeń przez rząd kraju B. W takiej sytuacji na dzień bilansowy należność z tytułu dostaw i usług nie spełnia definicji kategorii pożyczek i należności⁵– musi zostać przekwalifikowana do aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży i być wyceniana zgodnie z wymaganiami tej kategorii.

Możliwy jest również inny przypadek, gdy konieczne staje się przeklasyfikowanie pewnych pozycji z pożyczek i należności.

PRZYKŁAD 6

Spółka K nabywa obligacje przedsiębiorstwa G. Obligacje nie są notowane i na dzień początkowego ujęcia jednostka K klasyfikuje je do pożyczek i należności. Po pewnym czasie emitent obligacji podpisuje umowę z bankiem, na mocy której bank zobowiązuje się do poprawienia płynności obligacji – przygotowuje ofertę kupna i sprzedaży obligacji.

Jeżeli kwotowania przygotowywane przez bank wypełniają kryteria kwotowania na aktywnym rynku, znika jeden z podstawowych warunków definiujących kategorię pożyczek i należności. W takim przypadku na dzień bilansowy (lub na moment pojawienia się aktywnego rynku) dokonuje się przeklasyfikowania zakupionych obligacji z pożyczek i należności do aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży.

Cechą charakterystyczną pożyczek i należności jest to, że na dzień bilansowy nie są one wyceniane w wartości godziwej, lecz w skorygowanej cenie nabycia (wartości początkowej) skorygowanej o naliczone odsetki i ewentualne spłaty odsetek i części kapitałowej. Drugą kategorią wycenianą na dzień bilansowy na analogicznych zasadach są aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności.

Maciej Frendzel

Autor jest doktorantem w Katedrze Rachunkowości Uniwersytetu Łódzkiego;

Pytania: czytelnicy.rfa@infor.pl

OD REDAKCJI

W następnym numerze „Rachunkowości Finansowej i Audytu” omówimy aktywa finansowe utrzymywane do terminu wymagalności oraz aktywa finansowe dostępne do sprzedaży. Zapraszamy do lektury.

¹ Przez NMSR 39 oznaczamy tutaj standard MSR 39 w formie znowelizowanej w grudniu 2003 r. Znowelizowany standard NMSR 39 wchodzi w życie 1 stycznia 2005 r.

² Rozporządzenie Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 149, poz. 1674 z późn.zm.).

³ Rozliczenie poprzez przekazanie różnicy między ceną rynkową i ceną zapisaną w kontrakcie na moment zapadalności kontraktu.

4 Aktywny rynek nie oznacza tutaj rynku regulowanego – przyjmuje się, że instrument finansowy jest kwotowany (notowany) na aktywnym rynku, jeżeli notowania cen są łatwo i regularnie dostępne, oraz ceny te reprezentują bieżące i regularnie pojawiające się transakcje rynkowe.

⁵ Nie zostaje spełniony przedstawiony powyżej pkt 7 warunków klasyfikacji do tej kategorii.