Zgodnie z zapisami ustawy o rachunkowości (art. 27 ust. 1 i 2) „przeprowadzenie i wyniki inwentaryzacji należy odpowiednio udokumentować i powiązać z zapisami ksiąg rachunkowych”, a „ujawnione w toku inwentaryzacji różnice między stanem rzeczywistym a stanem wykazanym w księgach rachunkowych należy wyjaśnić i rozliczyć w księgach rachunkowych tego roku obrotowego, na który przypadał termin inwentaryzacji”.
W trakcie przeprowadzania inwentaryzacji pojawiające się różnice inwentaryzacyjne mogą przyjąć formę niedoborów lub nadwyżek. Z niedoborem będziemy mieli do czynienia wówczas, gdy stan rzeczywisty ustalony w drodze inwentaryzacji jest niższy od stanu wynikającego z ksiąg rachunkowych, natomiast z nadwyżką będziemy mieli do czynienia, gdy stan rzeczywisty ustalony w drodze inwentaryzacji jest wyższy od stanu wynikającego z ksiąg rachunkowych. Możemy spotkać się z następującymi rodzajami niedoborów:
- niedobory zawinione powstają w wyniku świadomych działań, bądź też zaniedbań ze strony osób odpowiedzialnych za powierzone im składniki aktywów i mogą stać się roszczeniem wobec osoby odpowiedzialnej,
- niedobory niezawinione powstają z przyczyn niezależnych takich jak: zdarzenia losowe (kradzież, pożar itp.) lub też ubytki w granicach tzw. normy, czyli niedobory (ubytki) naturalne związane ze specyfiką danego towaru lub specyfiką działalności oraz niedobry (ubytki) pozorne oddane np. w najem lub użyczone.
W przypadku nadwyżek to mogą być one rzeczywiste, bądź pozorne (spowodowane błędami w ewidencji rozchodów albo w trakcie samej inwentaryzacji).
Ujawnione podczas inwentaryzacji niedobory i nadwyżki składników majątku mogą zostać ze sobą skompensowane. Przy czym kompensacie z nadwyżkami mogą podlegać wyłącznie niedobory uznane za niezawinione. Dodatkowo, aby dokonać kompensaty niedoborów i nadwyżek, muszą być spełnione jednocześnie następujące warunki:
a) różnice zostały ujawnione w ramach jednego (tego samego) spisu z natury,
b) różnice wystąpiły w tym samym miejscu składowania składników majątkowych (to samo pole spisowe, te same osoby materialnie odpowiedzialne),
c) różnice zostały stwierdzone w podobnych składnikach majątku (asortymentach) lub dotyczą składników majątku w podobnych opakowaniach, w wyniku czego mogło dojść do pomyłki przy przyjmowaniu lub wydawaniu tych składników.
Należy pamiętać, że kompensaty dokonuje się według zasady „mniejsza ilość, niższa cena”. Oznacza to, że do rozliczenia przyjmuje się mniejszą ilość niedoboru lub nadwyżki oraz niższą cenę kompensowanych ze sobą składników majątkowych.
Kompensaty niedoborów z nadwyżkami w ujęciu bilansowym zaprezentujemy po stronie Wn na koncie „rozliczenie nadwyżek”, a po stronie Ma na koncie „rozliczenie niedoborów”.
Po kompensacie niedoborów z nadwyżkami mogą powstać następujące różnice, które wymagają dalszego rozliczenia:
- ilościowe - jeśli ceny kompensowanych składników są równe, a ilości są różne,
- wartościowe - jeśli ceny kompensowanych składników są różne, a ilości są równe,
- ilościowe i wartościowe - jeśli zarówno ceny, jak i ilości kompensowanych składników są różne.
Ujawnione w trakcie inwentaryzacji zarówno niedobory jak i nadwyżki do momentu ich rozliczenia wykazujemy na koncie „Rozliczenie niedoborów i nadwyżek”. W ujęciu bilansowym będzie wyglądać to następująco:
- niedobór (po WN konto „rozliczenie niedoborów”, po MA konto odpowiadające danemu składnikowi majątku);
- nadwyżka (po WN konto odpowiadające danemu składnikowi majątku, po MA konto „rozliczenie nadwyżek” ).
Jeżeli ewidencja zapasów w firmie prowadzona jest w innych cenach niż ceny zakupu (nabycia) lub koszt wytworzenia, to musimy wyksięgować odchylenia od cen ewidencyjnych tych składników, zapisem:
- w przypadku niedoboru: Wn konto „Odchylenia od cen ewidencyjnych materiałów, towarów lub produktów”, Ma konto „Rozliczenie niedoborów”,
- w przypadku nadwyżki: Wn konto „Rozliczenie nadwyżek”, Ma konto „Odchylenia od cen ewidencyjnych materiałów, towarów lub produktów”.
Konto „rozliczenie niedoborów i nadwyżek” na koniec roku obrotowego nie powinno wykazywać salda, gdyż wszystkie różnice inwentaryzacyjne muszą zostać rozliczone wraz z zamknięciem ksiąg za dany rok obrotowy. Na koniec roku obrotowego niedobory nierozliczone powinny być traktowane jako roszczenia.
Kierownik jednostki podejmuje decyzję, o tym w jaki sposób nastąpi rozliczenie powstałych różnic inwentaryzacyjnych oraz o odpowiednim ich ujęciu w zależności od przyczyny oraz charakteru każdej różnicy. Podjęte decyzje, kierownik opiera na przedstawionych przez komisję inwentaryzacyjną wynikach inwentaryzacji i opisanych przyczynach powstania różnic. Ewidencja różnic po zatwierdzeniu przedstawia się następująco:
- niedobór niezawiniony (po WN konto „pozostałych kosztów operacyjnych” po MA konto „rozliczenie niedoborów”);
- niedobór zawiniony (po WN konto „pozostałe rozrachunki z pracownikami” lub „pozostałe rozrachunki” jeśli dotyczy to np. jednostki zewnętrznej obsługującej magazynowanie towaru, po MA konto „rozliczenie niedoborów”). Zaleca się dokonanie odpisu aktualizującego do tego typu nierozliczonego niedoboru na koniec roku obrotowego.
- niedobór wynikający z ubytków w granicach norm zakładowych i ubytków naturalnych (po WN konto „koszty według rodzajów", lub "koszt sprzedanych produktów", lub "wartość sprzedanych towarów w cenach zakupu (nabycia)” po MA konto „rozliczenie niedoborów”);
- niedobór powstały w wyniku zdarzenia losowego (po WN konto „straty nadzwyczajne” po MA konto „rozliczenie niedoborów”);
- nadwyżki rzeczywiste (po WN konto „rozliczenie nadwyżek” po MA konto „pozostałe przychody operacyjne”);
- nadwyżki pozorne (po WN konto „rozliczenie nadwyżek” po MA konto „pozostałe przychody operacyjne” lub po WN konto „rozliczenie nadwyżek” i po WN zmniejszenie odpowiednich kosztów).
Powołując się na przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych niedobory i nadwyżki można uznać odpowiednio za przychód bądź też koszt uzyskania przychodu. Z art. 12 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych można wywnioskować, że w sytuacji gdy po przeprowadzonej inwentaryzacji mamy do czynienia z nadwyżką towaru, to traktujemy ten towar jako otrzymany nieodpłatnie. Nie co inaczej sytuacja wygląda z powstałymi niedoborami. Niedobory w uzasadnionych przypadkach mogą stanowić koszt uzyskania przychodu pod warunkiem jeśli przedmiotowe niedobory powstały w trakcie normalnego i racjonalnego działania spółki, z przyczyn od niej niezależnych. Dlatego tak ważne są procedury i środki techniczne, które miałyby na celu zapobieżenie powstawaniu niedoborów.
Należy również pamiętać, że w przypadku niedoboru zawinionego może wystąpić obowiązek korekty VAT naliczonego przy zakupie tego towaru. Potwierdzają to stanowiska organów podatkowych, np. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 19 kwietnia 2010 r., nr IPPP1-443-342/10-2/IGo oraz WSA w Poznaniu z 14 stycznia 2011 r., sygn. akt I SA/Po 842/10). W przypadku niedoborów niezawinionych nie ma podstaw do dokonywania korekt podatku naliczonego przy zakupie towaru. Potwierdza to w swoim stanowisku Izba Skarbowa w Poznaniu w interpretacji indywidualnej z 9 czerwca 2009 r., nr ILPP2/443-348/09-2/EWW. Stwierdzenie niedoboru towaru nie jest czynnością opodatkowaną. Nie traktujemy tego bowiem ani jako dostawę towarów, ani świadczenie usług. Nie występuje zatem tutaj konieczność wykazania VAT należnego. Dotyczy to zarówno niedoborów zawinionych, jak i niezawinionych. Potwierdzają to Dyrektor Izby Skarbowej w Poznaniu (interpretacja indywidualna z 9 czerwca 2009 r., nr ILPP2/443-348/09-2/EWW) oraz Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach (interpretacja indywidualna z 16 stycznia 2009 r., nr IBPP2/443-10/09/WN).
Podstawa prawna:
- ustawa o rachunkowości (Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 ze zm.);
- ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. z 2000 r. nr 54, poz. 654 z późn. zm.).
Dominika Dębowska
Outsourcing Rachunkowości - Grant Thornton