W określonych przypadkach zapłacony podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC) podlega zwrotowi. Dotyczy to sytuacji wymienionych w art. 11 ustawy z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych. Z uregulowanych w tym przepisie przesłanek zwrotu podatku wynika, że może on mieć miejsce przede wszystkim w okolicznościach, gdy z obiektywnych względów nie został osiągnięty rezultat dokonanej czynności prawnej. Ustawodawca w pierwszej kolejności wskazuje tutaj na przypadek uchylenia skutków prawnych oświadczenia woli (nieważność względna).
Nieważność względna
Względna nieważność polega na tym, że skutki czynności mogą być uchylone, i to od chwili jej dokonania. Czynność prawna dotknięta nieważnością względną nie jest bezskuteczna z mocy prawa, jej ważność może być natomiast uchylona w drodze czynności prawnej lub orzeczenia sądowego. Na nieważność względną może się powołać tylko określony krąg osób. Przykładowo, w wypadku dokonania czynności prawnej pod wpływem błędu lub groźby od skutków prawnych takiego oświadczenia woli może uchylić się tylko strona, która działała pod wpływem tych wad oświadczenia woli. W rezultacie sąd może uwzględnić ten rodzaj nieważności tylko z inicjatywy upoważnionej do tego osoby, a nie z urzędu.
Do czasu unieważnienia czynności prawnej względnie nieważnej wywiera ona w pełni skutki prawne, tak jak czynność niewadliwa. W momencie jednak, gdy nastąpiło unieważnienie, czynność prawna uznawana jest za nieważną od chwili jej dokonania.
Podkreślić należy, że podatek od czynności cywilnoprawnych zapłacony od bezwzględnie nieważnej czynności prawnej jako nienależnie zapłacony stanowi nadpłatę. W praktyce oznacza to, że podatnik może domagać się zwrotu PCC w trybie przepisów Ordynacji podatkowej o stwierdzeniu nadpłaty. Nie ma tutaj zastosowania mechanizm zwrotu podatku uregulowany w ustawie o podatku od czynności cywilnoprawnych (por. wyrok WSA w Łodzi z 10 sierpnia 2004 r., sygn. akt I SA/Łd 1869/03).
PRZYKŁAD: ZAWARCIE UMOWY POD WPŁYWEM BŁĘDU
Pan Jacek kupił nieruchomość pod wpływem podstępu wywołanego przez sprzedającego. Kupujący został wprowadzony w błąd co do właściwości nieruchomości i jej pochodzenia. Umowa została zawarta w formie aktu notarialnego, a notariusz jako płatnik podatku pobrał i wpłacił w urzędzie skarbowym PCC. Kupujący powołał się na nieważność względną czynności i sprawa trafiła do sądu. Jeżeli sąd uwzględni argumentację kupującego, skutki zawarcia umowy zostaną uchylone, pan Jacek będzie mógł złożyć w urzędzie skarbowym wniosek o zwrot zapłaconego podatku.
PRZYKŁAD: CZYNNOŚĆ BEZWZGLĘDNIE NIEWAŻNA
Podatnik kupił luksusowy samochód, a następnie zapłacił w urzędzie skarbowym należny podatek od zawartej umowy. Jakiś czas później okazało się, że sprzedający zawarł umowę zbycia samochodu mając wysoką gorączkę i będąc pod wpływem silnych leków. Sprzedający powołał się na te okoliczności przed sądem. Sąd przyznał, że oświadczenie woli sprzedającego jest obciążone wadą jako dokonane w okolicznościach przemijających zaburzeń psychicznych. Ponieważ czynność prawna została dokonana wadliwie, w okolicznościach wyłączających świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jest ona bezwzględnie nieważna. W takiej sytuacji zapłacony przez kupującego podatek od czynności cywilnoprawnych podlega zwrotowi tylko na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej. Podatek zapłacony od bezwzględnie nieważnej czynności cywilnoprawnej, jako nienależnie zapłacony, stanowi bowiem nadpłatę w rozumieniu art. 72 par. 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej. W praktyce zatem kupujący może domagać się zwrotu na podstawie regulacji o zwrocie nadpłaty. Wynika to z tego, że do nieważności bezwzględnej, inaczej niż do względnej, nie ma zastosowania instytucja zwrotu podatku od czynności cywilnoprawnej przewidziana w art. 11 ust. 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych.
Warunek zawieszający
PCC podlega zwrotowi również, gdy nie spełni się warunek zawieszający, od którego uzależniono dokonanie czynności cywilnoprawnej. Wyjaśnijmy, że warunek to zastrzeżenie, mocą którego strona dokonująca czynności prawnej uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Warunki dzieli się przede wszystkim na zawieszające i rozwiązujące, w zależności od tego, czy w razie ziszczenia się warunku skutek prawny ma powstać, np. pożyczka pod warunkiem uprzedniego ustanowienia zabezpieczenia (warunek zawieszający), czy ustać, np. pożyczka pod warunkiem urządzenia zakładu rzemieślniczego, z zastrzeżeniem, że staje się ona bezskuteczna, jeżeli pożyczkobiorca przeniesie się do innej miejscowości (warunek rozwiązujący).
Warunek zawieszający w praktyce oznacza zatem odroczenie w czasie skutku czynności prawnej, która, jeśli warunek się nie spełni, nie wywoła zamierzonego przez strony efektu. Z chwilą ziszczenia się warunku zawieszającego następuje skutek prawny czynności prawnej. Skutki ziszczenia się warunku (w braku odmiennego zastrzeżenia) następują od chwili jego ziszczenia się, a nie od chwili dokonania czynności prawnej. Pamiętać należy, że samo zawarcie umowy pod warunkiem skutkuje obowiązkiem zapłaty PCC. O zwrot zapłaconego podatku można natomiast ubiegać się dopiero w razie niespełnienia się warunku.
PRZYKŁAD: POŻYCZKA POD WARUNKIEM
Pan Jacek pożyczył znajomemu 50 tys. złotych pod warunkiem przeniesienia własności motocykla w ciągu dwóch miesięcy od daty zawarcia umowy. Biorący pożyczkę złożył deklarację w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych i zapłacił zapłacił 2-proc. podatek od zawarcia umowy pożyczki w ciągu 14 dni od zawarcia umowy. Podatnik rozmyślił się jednak i postanowił nie sprzedawać motocykla. W związku z tym nie ziścił się warunek zawieszający zastrzeżony w umowie i umowa pożyczki nie doszła do skutku. Podatnik może w takiej sytuacji złożyć w urzędzie skarbowym wniosek o zwrot zapłaconego podatku.
Ustanowienie hipoteki
Ustawodawca umożliwia ubieganie się o zwrot PCC także w przypadku, gdy nie dokonano wpisu do księgi wieczystej. Umowa ustanowienia hipoteki podlega PCC na mocy art. 1 pkt 1 lit. h) ustawy. Hipotekę w zależności od sposobu jej powstania dzieli się na umowną (zwykłą) oraz przymusową. Hipoteka umowna (zwykła) powstaje na podstawie umowy cywilnoprawnej (oraz wpisu do księgi wieczystej). Treścią takiej umowy jest ustanowienie hipoteki na nieruchomości w celu zabezpieczenia wierzytelności oznaczonej, tzn. wierzytelności konkretnej i wynikającej z określonego stosunku prawnego.
Hipoteka przymusowa powstaje natomiast z mocy prawa lub na podstawie orzeczenia sądu.
Zasadniczo hipoteka umowna zabezpiecza wierzytelność ściśle oznaczoną, tzn. już istniejącą i oznaczoną co do wysokości. Wierzytelność o wysokości nieustalonej może być zabezpieczona hipoteką do oznaczonej sumy najwyższej. Jest to hipoteka kaucyjna.
Opodatkowaniu PCC podlega ustanowienie hipoteki wyłącznie wtedy, gdy stanowi ono czynność cywilnoprawną, a zatem wyłącznie czynności ustanowienia hipoteki umownej i hipoteki kaucyjnej. Podstawę opodatkowania przy umowie ustanawiającej hipotekę stanowi kwota zabezpieczonej wierzytelności. Ustawodawca zróżnicował stawkę podatku w zależności od tego, czy wierzytelność zabezpieczona hipoteką istnieje i czy jej wysokość jest znana. W przypadku gdy hipoteka stanowi zabezpieczenie wierzytelności istniejących, wysokość podatku od czynności cywilnoprawnej od kwoty zabezpieczonej wierzytelności wynosi 0,1 proc. Jeżeli jednak hipoteka ustanawiana jest na zabezpieczenie wierzytelności o wysokości nieustalonej, stawka podatku wynosi 19 zł.
Do powstania hipoteki niezbędne jest nie tylko zawarcie umowy, ale również wpis w księdze wieczystej. Dla powstania obowiązku podatkowego przy ustanowieniu hipoteki decydujący jest jednak fakt zawarcia umowy. Obowiązek podatkowy powstaje z chwilą złożenia oświadczenia o ustanowieniu hipoteki lub zawarcia umowy ustanowienia hipoteki, a obowiązek podatkowy spoczywa na stronie składającej takie oświadczenie. Zapłacony podatek od ustanowienia hipoteki podlega zwrotowi w przypadku, gdy nie dokonano wpisu hipoteki do księgi wieczystej.
Konieczny wniosek
O zwrot PCC można ubiegać się również, jeżeli podwyższenie kapitału spółki nie zostanie zarejestrowane lub zostanie zarejestrowane w wysokości niższej niż określona w uchwale. Zwrot dotyczy części stanowiącej różnicę między podatkiem zapłaconym i podatkiem należnym od podwyższenia kapitału ujawnionego w rejestrze przedsiębiorców.
Zwrot PCC może mieć miejsce po przeprowadzeniu postępowania i ustaleniu, że zachodzą przesłanki określone w ustawie o podatku od czynności cywilnoprawnych oraz określeniu w decyzji wysokości podatku podlegającego zwrotowi.
Zwrot podatku musi zostać poprzedzony złożeniem odpowiedniego wniosku. Zwrotu dokonuje naczelnik urzędu skarbowego gminy, której podatek był dochodem, i do tego właśnie organu podatkowego składać należy wniosek o zwrot. Po rozpatrzeniu wniosku naczelnik urzędu skarbowego wydaje decyzję o zwrocie podatku od czynności cywilnoprawnych lub odmawiającą zwrotu tego podatku.
Od decyzji naczelnika w sprawie zwrotu lub jego odmowy służy prawo wniesienia odwołania w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji. PCC nie podlega zwrotowi po upływie pięciu lat od końca roku, w którym został zapłacony, a wniosek o zwrot nie podlega dodatkowej opłacie.
Jeżeli obowiązek zapłaty PCC był solidarny (np. przy umowie zamiany lub umowie spółki cywilnej), zwrot podatku następuje na rzecz jednego z podatników, z równoczesnym powiadomieniem pozostałych o dokonanym zwrocie.
PPRZYKŁAD: 4 ZASADY UBIEGANIA SIĘ O ZWROT
Wymagane dokumenty: wniosek o zwrot podatku od czynności cywilnoprawnych (nie podlega opłacie).
Sposób złożenia: Wniosek można przesłać do urzędu skarbowego za pośrednictwem poczty lub złożyć w biurze podawczym urzędu.
Realizacja: Po rozpatrzeniu wniosku pod względem formalnym i merytorycznym naczelnik urzędu skarbowego wydaje decyzję o zwrocie PCC lub odmawiającą zwrotu. W terminie 14 dni od dnia otrzymania decyzji można wnieść odwołanie do dyrektora izby skarbowej za pośrednictwem naczelnika urzędu skarbowego.
MAGDALENA MAJKOWSKA
magdalena.majkowska@infor.pl
PODSTAWA PRAWNA
• Art. 11 ustawy z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (t.j. Dz.U. z 2007 r. nr 68, poz. 450 z późn. zm.).
• Art. 82-94 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
• Ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 z późn. zm.).
• Par. 9 rozporządzenia ministra finansów z 18 grudnia 2006 r. w sprawie sposobu pobierania i zwrotu podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz.U. nr 243, poz. 1764).