Umowa franczyzy w kodeksie cywilnym

Umowa franczyzy - aktualny stan prawny. Czym jest franczyza?

Umowa franczyzy jest obecnie tzw. umową nienazwaną, co oznacza, że nie ma w kodeksie cywilnym (ani w innym akcie prawnym) przepisów regulujących wprost zasady zawierania tej umowy i jej cechy. Natomiast możliwość zawierania umów franczyzy wynika ze statuowanej w Kodeksie cywilnym zasady swobody umów.

W praktyce obrotu gospodarczego zawiera się wiele umów franczyzowych. Cechami odróżniającymi tę umowę od innych umów jest świadczenie jednej strony umowy (franczyzodawcy - FD) polegające na udzieleniu drugiej stronie umowy franczyzy (franczyzobiorcy- FB) zezwolenia na korzystanie z jego nazwy, firmy, godła, symboli, znaków towarowych, patentów, know-how, koncepcji i techniki prowadzenia działalności gospodarczej, z zobowiązaniem do udzielenia jej pomocy, w zamian za świadczenie drugiej strona (franczyzobiorcy) w postaci zobowiązania się do prowadzenia własnej działalności zgodnie ze wskazówkami organizatora sieci i do zapłaty wynagrodzenia. 

W Polsce umowa franczyzy jest wykorzystywana do prowadzenia działalności gospodarczej w wielu branżach (np. w handlu detalicznym, gastronomii). Szacuje się, że aktualnie ponad 500 tys. osób jest zaangażowanych w sieci franczyzowe w Polsce. Według danych z 2020 roku w Polsce działało wtedy ponad 1300 różnych sieci franczyzowych. 

Ministerstwo Sprawiedliwości informuje, że dochodzą do niego sygnały dotyczące dysfunkcji systemów franczyzowych w Polsce, które przeszkadzają w prowadzeniu działalności gospodarczej w ten sposób. W 2020 r. na zlecenie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości został opracowany przez prof. R. Adamusa (UO) raport pt. „Faktyczna nierówność stron umowy franczyzy”. Zgodnie z treścią raportu do dysfunkcji systemów franczyzowych należy zaliczyć m. in.:
1. Problem nierzetelnych informacji - wizja franczyzy roztaczana przez organizatorów sieci (FD) nie zawsze pozytywnie weryfikowana jest w rzeczywistości. Wiele osób nie jest merytorycznie przygotowanych do prowadzenia działalności gospodarczej jako franczyzobiorcy.
2. Nierównowagę kontraktową stron - Pozycja gospodarcza franczyzodawcy jest nieporównywalna z pozycją franczyzobiorców – najczęściej mikro- i małych przedsiębiorców. Umowy franczyzowe są umowami przystąpienia (adhezyjnymi), nie poddawanymi jakimkolwiek negocjacjom. Franczyzobiorców – w razie konfliktów z organizatorami sieci – nie jest stać na prowadzenie sporów prawnych. Dysproporcja możliwości jest na tyle znacząca, że w przypadku konfliktu prawnego niektóre sprawy sporne nawet nie trafiają do sądów. Działa tzw. efekt mrożący.
3. Narzucanie nierynkowych cen nabywania towarów franczyzodawcy lub osób przez niego wskazanych. Problemem może być narzucanie kanałów odbioru towarów i usług za ceny odbiegające od zwykłych cen rynkowych. Praktyki takie są rodzajem ukrytego wynagrodzenia organizatora sieci.
4. Ukryte opłaty.
5. Problem długoterminowości umów franczyzowych. Niekiedy konstrukcja długoletniej umowy czyni z franczyzobiorcy „więźnia” kontraktu. W przypadku gdy udział w sieci staje się dla franczyzobiorcy toksyczny, ma on w praktyce ograniczone możliwości rozwiązania umowy.
6. Długotrwałość sporów sądowych z umów franczyzy.
7. Trudności przy rozwiązaniu umów franczyzowych. Umowy franczyzowe bardzo często zastrzegają niesymetryczne warunki rozwiązywania umów. Z zasady bardziej korzystną sytuację prawną posiadają FD. Bardzo często zastrzegane są drastyczne kary umowne na wypadek rozwiązania umowy franczyzy z uwagi na okoliczności obciążające franczyzobiorcę.
8. Faktyczny brak korelacji pomiędzy wysokością opłat franczyzowych a zyskiem franczyzobiorcy. W przestrzeni publicznej pojawiają się zarzuty, że sieci franczyzowe w niedopuszczalny sposób przerzucają na franczyzobiorców koszty ich rozwoju i związane z tym ryzyka są nierównomiernie dystrybuowane.

Umowa franczyzy w kodeksie cywilnym. Proponowana treść przepisów

Aby przeciwdziałać tym dysfunkcjom Ministerstwo Sprawiedliwości pracuje nad projektem zakładającym wprowadzenie specjalnej regulacji w kodeksie cywilnym dot. zawierania i stosowania umowy franczyzy.

W tych nowych przepisach określone zostaną m. in.:
- prywatnoprawna regulacja umowy franczyzy poprzez uregulowanie elementów przedmiotowo istotnych tej umowy oraz formy jej zawarcia (forma dokumentowa),
- obowiązek przedstawienia franczyzobiorcy przez franczyzodawcę dokumentu informacyjnego zawierającego informację o wzajemnych zobowiązaniach stron, o sposobie wykonywania działalności gospodarczej przez franczyzobiorcę w oparciu o umowę franczyzy, o koniecznych do poniesienia w związku z wykonywaną umową kosztach i prognozowanych przychodach franczyzobiorcy z działalności franczyzowej, wzorzec umowy franczyzy oraz inne elementy wraz z określeniem skutków niezgodności dokumentu informacyjnego z umową,
- przesłanki określające przypadki sankcyjnego wypowiedzenia umowy przez franczyzobiorcę i franczyzodawcę,
- ograniczenia w zakresie nakładania kar umownych, zakresu możliwego do wprowadzenia w stosunku między stronami zakazu konkurencji oraz możliwości ustanowienia wekslowego zabezpieczenia roszczeń z umowy franczyzy.

Proponowana treść przepisów kodeksu cywilnego dot. umowy franczyzy

Zgodnie z art. 1 projektu nowelizacji Kodeksu cywilnego, w kodeksie tym w Księdze Trzeciej dodany ma zostać Tytuł XXIII¹ w brzmieniu:

 „Tytuł XXIII¹
Umowa franczyzy 

Art. 764¹⁰. Przez umowę franczyzy franczyzodawca zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, udostępnić franczyzobiorcy do korzystania za wynagrodzeniem koncepcję lub technikę prowadzenia działalności gospodarczej oraz rzeczy lub prawa służące wykonywaniu tej działalności, w szczególności nazwę przedsiębiorstwa, znaki towarowe i patenty, a franczyzobiorca zobowiązuje się do prowadzenia we własnym imieniu i na własny rachunek działalności gospodarczej w oparciu o udostępnioną koncepcję lub technikę, rzeczy lub prawa. 

Art. 764¹¹. Umowa franczyzy wymaga zachowania formy dokumentowej pod rygorem nieważności. 

Art. 764¹². § 1. Nie później niż 14 dni przed zawarciem umowy franczyzy franczyzodawca udostępnia franczyzobiorcy aktualny dokument informacyjny oraz wzorzec umowy franczyzy. 

§ 2. Dokument informacyjny zawiera co najmniej: 
1) dane identyfikujące franczyzodawcę; 
2) opis działalności gospodarczej franczyzodawcy, w szczególności liczbę zawartych umów franczyzy, według stanu na koniec poprzedniego roku kalendarzowego; 
3) opis działalności, która ma być wykonywana przez franczyzobiorcę; 
4) sposób ustalania wynagrodzenia franczyzodawcy; 
5) opis świadczeń franczyzodawcy, w szczególności wymienienie udostępnianych do korzystania koncepcji lub techniki działalności gospodarczej, rzeczy lub praw;
6) informację o szacunkowej wartości wydatków lub nakładów niezbędnych do poniesienia przez franczyzobiorcę w celu rozpoczęcia wykonywania umowy franczyzy; 
7) informację o szacowanej wysokości przychodów franczyzobiorcy oraz o sposobie jej wyliczenia; 
8) informację o zobowiązaniu franczyzobiorcy do zawierania umów z podmiotami trzecimi wskazanymi przez franczyzodawcę, o ile przewiduje się zawieranie takich umów; 
9) informację o zakresie i środkach nadzoru franczyzodawcy nad sposobem wykonywania umowy franczyzy przez franczyzobiorcę, w szczególności o zakresie dostępu do tajemnic przedsiębiorstwa franczyzobiorcy oraz o prawie franczyzodawcy do wydawania wytycznych i poleceń, o ile przewiduje się nadzór franczyzodawcy nad sposobem wykonywania umowy franczyzy przez franczyzobiorcę; 
10) informację o zasadach przejścia praw i obowiązków wynikających z umowy franczyzy oraz przystępowania nowej osoby do umowy po stronie franczyzobiorcy, o ile przewiduje się taką możliwość; 
11) informację o zdarzeniach stanowiących podstawę nałożenia kar umownych oraz o sposobie ustalania ich wysokości, o ile przewiduje się nakładanie kar umownych; 
12) okres obowiązywania umowy franczyzy i warunki jej przedłużenia; 
13) terminy wypowiedzenia umowy franczyzy; 
14) informację o zakazie konkurencji, w tym o terminach obowiązywania tego zakazu, o ile przewiduje się zakaz konkurencji. 

§ 3. Franczyzobiorca może wypowiedzieć umowę franczyzy ze skutkiem natychmiastowym, jeżeli franczyzodawca nie udostępnił franczyzobiorcy dokumentu informacyjnego lub zawarł w nim informacje nierzetelne albo nieprawdziwe dotyczące spraw mających istotne znaczenie, a uzasadnione jest przypuszczenie, że gdyby franczyzobiorca był należycie o nich poinformowany, to umowy by nie zawarł i nie upłynął okres trzydziestu dni od powzięcia o tym wiedzy przez franczyzobiorcę. 

§ 4. Uprawnienie, o którym mowa w § 3 wygasa z upływem roku od dnia zawarcia umowy franczyzy. 

§ 5. Franczyzodawca jest obowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej franczyzobiorcy przez zamieszczenie w dokumencie informacyjnym informacji nierzetelnych albo nieprawdziwych, chyba że nie ponosi winy. 

§ 6. Przepisy § 1-5 stosuje się odpowiednio w razie przedstawienia franczyzobiorcy przez franczyzodawcę oferty zmiany umowy franczyzy. W  razie braku zgody franczyzobiorcy na – 3 przyjęcie oferty zmiany umowy franczyzy, strony pozostają związane dotychczasowymi warunkami umowy. 

Art. 764¹³. O ile strony nie postanowiły inaczej, franczyzobiorca obowiązany jest do zachowania w tajemnicy udostępnionej przez franczyzodawcę poufnej koncepcji lub techniki prowadzenia działalności gospodarczej, a obowiązek zachowania tajemnicy nie jest ograniczony w czasie. 

Art. 764¹⁴. O ile strony umowy nie postanowią inaczej, franczyzobiorca nie może przenieść na inną osobę praw z umowy franczyzy, ani wnieść ich tytułem wkładu do spółki. 

Art. 764¹⁵. Jeżeli wskutek okoliczności, za które franczyzobiorca odpowiedzialności nie ponosi i które nie dotyczą jego osoby, zwykły przychód z działalności franczyzobiorcy uległ znacznemu zmniejszeniu, franczyzobiorca może żądać proporcjonalnego zmniejszenia wynagrodzenia franczyzodawcy za czas, w którym przychód uległ znacznemu zmniejszeniu. Zmniejszenie wynagrodzenia franczyzodawcy następuje w drodze powództwa lub zarzutu uprawnionego. 

Art. 764¹⁶. Franczyzodawca może wypowiedzieć umowę ze skutkiem natychmiastowym, jeżeli: 
1) franczyzobiorca nie podjął działalności gospodarczej w oparciu o umowę franczyzy w okresie sześciu miesięcy od dnia zawarcia umowy albo trwale zaprzestał jej prowadzenia; 
2) wobec franczyzobiorcy prawomocnie orzeczono zakaz prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie objętym umową franczyzy; 
3) franczyzobiorca utracił pełną zdolność do czynności prawnych; 
4) doszło do rażącego naruszenia przez franczyzobiorcę istotnego postanowienia umowy wywołującego nieodwracalne skutki albo franczyzobiorca pomimo upomnienia na piśmie nadal narusza istotne postanowienia umowy franczyzy; 
5) pomimo wezwania do zapłaty na piśmie franczyzobiorca dopuszcza się zwłoki z zapłatą wynagrodzenia franczyzodawcy za dwa pełne okresy płatności. 

Art. 764¹⁷. Franczyzobiorca może wypowiedzieć umowę ze skutkiem natychmiastowym, jeżeli doszło do rażącego naruszenia przez franczyzodawcę istotnego postanowienia umowy wywołującego nieodwracalne skutki albo franczyzodawca pomimo pisemnego upomnienia nadal narusza istotne postanowienia umowy franczyzy.

Art. 764¹⁸. § 1. Umowa zawarta na czas nieoznaczony może być wypowiedziana przez franczyzobiorcę na trzy miesiące naprzód. 
§ 2. Umowa zawarta na czas nieoznaczony może być wypowiedziana przez franczyzodawcę na sześć miesięcy naprzód, chyba że w umowie przewidziano dłuższy termin wypowiedzenia. 
§ 3. W przypadkach określonych w umowie zawartej na czas oznaczony franczyzobiorca może wypowiedzieć umowę. 

Art. 764¹⁹.Po rozwiązaniu umowy franczyzy zakaz konkurencji może obejmować wyłącznie zobowiązanie franczyzobiorcy do nietworzenia konkurencyjnego systemu franczyzowego przez okres nie dłuższy niż rok od dnia rozwiązania umowy franczyzy. 

Art. 764²⁰. Roszczenie o zapłatę kary umownej wygasa w terminie roku od dnia, w którym franczyzodawca dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania przez franczyzobiorcę, chyba że franczyzodawca dokonał w tym terminie wezwania do zapłaty kary umownej. 

Art. 764²¹. § 1.Weksel własny in blanco wręczony franczyzodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy franczyzy powinien zawierać zastrzeżenie „nie na zlecenieˮ lub inne równoznaczne. 
§ 2.W razie przyjęcia przez franczyzodawcę w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy franczyzy weksla własnego in blanco niezawierającego zastrzeżenia „nie na zlecenieˮ lub innego równoznacznego i przeniesienia takiego weksla na inną osobę, franczyzodawca jest zobowiązany do naprawienia poniesionej przez wystawcę weksla szkody. 
§ 3.Przepis § 2 stosuje się również, gdy weksel własny in blanco znalazł się w posiadaniu innej osoby wbrew woli franczyzodawcy.”.

Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?

Projekt nowelizacji kodeksu cywilnego w tej sprawie ma być przyjęty przez Radę Ministrów i skierowany do Sejmu do końca września 2023 r. Nowelizacja kodeksu cywilnego ma wejść w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia. Co istotne, nowe przepisy mają być stosowane się do umów franczyzy zawartych od dnia wejścia w życie tej nowelizacji.

oprac. Paweł Huczko

Źródło: Projekt (z 27 lipca 2023 r.) ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz ustawy - Prawo własności przemysłowej.