Na wstępie należy wskazać, że najważniejszą przesłanką uznania za zmarłego jest zaginięcie osoby, które trwa przez określony w Kodeksie cywilnym czas. Przez zaginięcie należy rozumieć sytuację, w której nie jest pewne, czy osoba zaginiona żyje, czy też zmarła. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, zaginiony może zostać uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Oznacza to, że upływ czasu wymagany do uznania danej osoby za zmarłą wynosi z zasady dziesięć lat od końca roku, w którym osoba ta zaginęła.
Od powyższej zasady występują jednak wyjątki. Po pierwsze, jeżeli w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończyłby lat siedemdziesiąt, do uznania za zmarłego wystarcza upływ pięciu lat (np. kiedy zaginęła osoba mająca sześćdziesiąt pięć lat). Po drugie, uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym osoba zaginiona ukończyłaby dwadzieścia trzy lata, co w praktyce może przedłużyć dziesięcioletni okres wymagany do uznania danej osoby za zmarłą.
Odmienne, krótsze terminy dopuszczalności uznania za zmarłego zostały przewidziane w przypadku osób, które zaginęły w katastrofach lotniczych, morskich lub innych okolicznościach w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia (np. pożar czy trzęsienie ziemi). Osoba, która zaginęła w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku, okrętu lub innym szczególnym zdarzeniem, może być uznana za zmarłą już po upływie sześciu miesięcy od dnia katastrofy lub wystąpienia innego szczególnego zdarzenia. Jeżeli natomiast nie można stwierdzić wystąpienia katastrofy (np. statek zaginął), osoba zaginiona może zostać uznana za zmarłą z upływem roku od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia, a jeśli takiego portu przeznaczenia nie było, z upływem dwóch lat od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość. W wypadku zaginięcia osoby w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia w przypadkach wcześniej nieprzewidzianych (np. lawina górska), może ona zostać uznana za zmarłą po upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać.
Warunkiem uznania osoby za zmarłą jest przeprowadzenie postępowania sądowego oraz wydanie przez właściwy sąd postanowienia o uznaniu danej osoby za zmarłą. W sprawach o uznanie za zmarłego z reguły właściwy jest sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego, a w przypadku braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jego pobytu. Jeżeli natomiast nie można ustalić miejsca zamieszkania i pobytu osoby zaginionej, wyjątkowo właściwy będzie Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy.
Z wnioskiem o uznanie określonej osoby za zmarłą może wystąpić każdy zainteresowany (np. małżonek czy spadkobierca), a sam wniosek powinien zawierać w szczególności imię, nazwisko i wiek zaginionego, imiona jego rodziców oraz nazwisko rodowe matki, a także informacje o jego ostatnim miejscu zamieszkania i pobytu. Zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.), koszt wniosku o uznanie za zmarłego wynosi 40 złotych.
Warto również wskazać, że wniosek o uznanie za zmarłego można zgłosić nie wcześniej niż na rok przed końcem terminu, po upływie którego zaginiony może być uznany za zmarłego. Gdy jednak uznanie za zmarłego może nastąpić po upływie roku lub krótszego niż rok terminu od zdarzenia, które uzasadnia prawdopodobieństwo śmierci zaginionego (np. w przypadku katastrofy lotniczej lub morskiej), wniosek o uznanie za zmarłego zgłosić można dopiero po upływie tego terminu.
Sąd uznaje daną osobę za zmarłą poprzez wydanie postanowienia o uznaniu za zmarłego. W postanowieniu tym sąd oznacza chwilę domniemanej śmierci zaginionego, która jest najbardziej prawdopodobna. W przypadku braku danych, za chwilę domniemanej śmierci oznacza się pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe. Na podstawie postanowienia sądu o uznaniu za zmarłego, urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu zaginionej osoby.
Z postanowieniem o uznaniu za zmarłego wiąże się domniemanie, że osoba wskazana w postanowieniu zmarła w chwili oznaczonej w tym postanowieniu. Domniemanie takie może zostać obalone przez wykazanie, że osoba uznana za zmarłą jednak żyje lub że zmarła w innej chwili, niż chwila wskazana w postanowieniu.
Podsumowując, uznanie za zmarłego jest instytucją mającą szczególne znaczenie na gruncie prawa spadkowego i rodzinnego, która pozwala zlikwidować stan niepewności związany z zaginięciem osoby. Dopiero po uznaniu osoby zaginionej za zmarłą i wydaniu aktu zgonu przez urząd stanu cywilnego, możliwe jest np. przeprowadzenie postępowania spadkowego i uregulowanie wszystkich spraw niezakończonych przez tę osobę.
Patrycja Dzięgielewska, aplikant radcowski
Tomasz Pietrzak, młodszy prawnik
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna