W celu minimalizacji ryzyka związanego z posiadanymi aktywami i zobowiązaniami można zawierać różne kontrakty dotyczące instrumentów finansowych. Są to tzw. instrumenty pochodne, m.in. kontrakty typu forward, futures, opcje, swapy, których wartość zależy od wartości instrumentu bazowego. Ich nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków lub wydatki te są bardzo niskie oraz będą rozliczane w przyszłości. Do tych instrumentów zaliczamy np. WIBOR 1M, 3M, 6M - dotyczące stóp procentowych, oraz LIBOR 3M - odnoszące się do kursu walutowego, lub WIG 20 - jako indeks giełdowy. Na rynku pojawiają się coraz nowsze instrumenty pochodne, co wymaga też odpowiednich rozwiązań rachunkowych. Z rachunkowego punktu widzenia instrumenty te możemy podzielić na dwie grupy:
l instrumenty niebędące instrumentami zabezpieczającymi,
l instrumenty zabezpieczające.
Poprawne ujęcie instrumentów finansowych w księgach rachunkowych zależy od mechanizmu ich działania, dlatego bardzo ważne jest dokładne zapoznanie się z nimi. Jeżeli instrument może być zakwalifikowany do instrumentów zabezpieczających, tj. jeśli spełni warunki określone w art. 35a ust. 3 ustawy o rachunkowości, należy stosować zasady tzw. rachunkowości zabezpieczeń.
Rachunkowość instrumentów zabezpieczających
Rachunkowość zabezpieczeń stosuje się do kontraktów dotyczących instrumentów finansowych, które uznaje się za służące ograniczeniu ryzyka związanego z aktywami i pasywami jednostki. Kontrakt zabezpiecza te składniki, jeżeli:
l przed jego zawarciem określono cel oraz to, które aktywa lub pasywa mają zostać za pomocą tego kontraktu zabezpieczone,
l zabezpieczający instrument finansowy będący przedmiotem kontraktu i zabezpieczane za jego pomocą aktywa lub pasywa charakteryzują się podobnymi cechami,
l stopień pewności oczekiwań dotyczących przewidywanych w wyniku kontraktu przepływów środków pieniężnych jest znaczny.
Przed rozpoczęciem zabezpieczenia jednostka musi dokładnie udokumentować, że dany instrument będzie można uznać za instrument zabezpieczający. Skuteczność instrumentu zabezpieczającego zależy od tego, w jakim stopniu może skompensować ryzyko związane z posiadaniem bazowego instrumentu finansowego. Efektywność instrumentu zabezpieczającego powinna się mieścić w przedziale 80-125%.
Co to jest instrument zabezpieczający i pozycja zabezpieczana
Instrumentem zabezpieczającym może być każdy instrument pochodny, jeżeli jego wartość godziwą można wiarygodnie ustalić. Nie mogą stanowić instrumentów zabezpieczających wystawione przez jednostkę opcje, z wyjątkiem tych, które wystawiono w celu zamknięcia pozycji nabytych opcji, w tym wbudowanych w inny instrument finansowy.
Pozycję zabezpieczaną może stanowić pojedynczy składnik wprowadzonych do ksiąg rachunkowych jednostki aktywów lub zobowiązań bądź niewprowadzone do ksiąg rachunkowych uprawdopodobnione przyszłe zobowiązanie lub planowana transakcja.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Przykład 1
10 listopada 2006 r. spółka zaciągnęła pożyczkę o wartości 250 000 euro. Obawiając się wzrostu kursu walutowego, spółka zawarła walutowy kontrakt terminowy forward na zakup 250 000 euro za trzy miesiące.
Kurs spot na dzień zawarcia umowy kredytowej - 3,95 PLN/EUR.
Kurs spot na dzień wyceny - 4,02 PLN/EUR.
Kurs forward na dzień zawarcia kontraktu - 4,12 PLN/EUR.
Kurs forward na dzień wyceny - 4,20 PLN/EUR.
Wariant I
Kontrakt jest zabezpieczeniem przepływów pieniężnych
Ewidencja księgowa
1. Zaciągnięcie pożyczki:
250 000 euro × 3,95 PLN/EUR = 987 500 zł
Wn „Rachunek bankowy” 987 500
Ma „Kredyty bankowe i pożyczki” 987 500
2. Zawarcie kontraktu terminowego:
250 000 euro × 4,12 PLN/EUR = 1 030 000 zł
Wn „Aktywa finansowe” - kontrakty forward 1 030 000
Ma „Zobowiązanie finansowe” - kontrakt forward 1 030 000
3. Wycena efektywności kontraktu forward na koniec miesiąca:
l pozycja zabezpieczona - kredyt
250 000 euro × 3,95 PLN/EUR = 987 500 zł
250 000 euro × 4,02 PLN/EUR = 1 005 000 zł
Strata na pozycji zabezpieczonej: 1 005 000 zł - 987 500 zł = 17 500 zł
l instrument zabezpieczający - kontrakt forward
250 000 euro × 4,12 PLN/EUR = 1 030 000 zł
250 000 euro × 4,20 PLN/EUR = 1 050 000 zł
Zysk na instrumencie zabezpieczającym: 1 050 000 zł - 1 030 000 zł = 20 000 zł
Efektywność: 20 000 zł : 17 500 zł = 1,14 1,14 × 100% = 114%
Ujęcie w księgach zmiany wartości godziwej pozycji zabezpieczonej i instrumentu zabezpieczającego:
Wn „Aktywa finansowe” - kontrakty forward 20 000
Ma „Kapitał z aktualizacji wyceny” 17 500
Ma „Przychody finansowe” 2 500
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Wariant II
Kontrakt jest zabezpieczeniem wartości godziwej
Ewidencja księgowa
1. Zaciągnięcie pożyczki:
250 000 euro × 3,95 PLN/EUR = 987 500 zł
Wn „Rachunek bankowy” 987 500
Ma „Kredyty bankowe i pożyczki” 987 500
2. Zawarcie kontraktu terminowego:
250 000 euro × 4,12 PLN/EUR = 1 030 000 zł
Wn „Aktywa finansowe” - kontrakty forward 1 030 000
Ma „Zobowiązanie finansowe” - kontrakt forward 1 030 000
3. Wycena efektywności kontraktu forward na koniec miesiąca:
l pozycja zabezpieczona - kredyt
250 000 euro × 3,95 PLN/EUR = 987 500 zł
250 000 euro × 4,02 PLN/EUR = 1 005 000 zł
Strata na pozycji zabezpieczonej: 1 005 000 zł - 987 500 zł = 17 500 zł
l instrument zabezpieczający - kontrakt forward
250 000 euro × 4,12 PLN/EUR = 1 030 000 zł
250 000 euro × 4,20 PLN/EUR = 1 050 000 zł
Zysk na instrumencie zabezpieczającym: 1 050 000 zł - 1 030 000 zł = 20 000 zł
Efektywność: 20 000 zł : 17 500 zł = 1,14
1,14 × 100% = 114%
Ujęcie w księgach zmiany wartości godziwej pozycji zabezpieczonej i instrumentu zabezpieczającego:
a) instrument zabezpieczający
Wn „Aktywa finansowe - kontrakty forward” 20 000
Ma „Przychody finansowe” 20 000
b) pozycja zabezpieczająca
Wn „Koszty finansowe” 17 500
Ma „Kredyty bankowe i pożyczki” 17 500
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
l art. 35a ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości - j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. Nr 208, poz. 1540
l § 27-34 rozporządzenia Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych - Dz.U. Nr 149, poz. 1674; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 256, poz. 2146
Gyöngyvér Takáts
ekspert ds. rachunkowości, pracownik redakcji