Kluczowe znaczenie w zakresie harmonizacji i standaryzacji rachunkowości na świecie mają dwie organizacje: Rada Standardów Rachunkowości Finansowej (Financial Accounting Standards Board – FASB) i Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (International Accounting Standards Board – IASB). Zasługują one na szczegółowe omówienie, ponieważ obie zajmują się opracowywaniem standardów uznawanych w wielu krajach świata i są głównymi, oprócz Komisji Europejskiej, podmiotami wyznaczającymi kształt współczesnej rachunkowości.
Dla polskiego systemu rachunkowości są one istotne ze względu na fakt, iż ustawa o rachunkowości czerpie wiele z przyjętych przez nie rozwiązań, dzięki czemu polski system rachunkowości jest elastyczny i dostosowany do realiów funkcjonowania jednostek na światowych rynkach.
Standardy międzynarodowe
Rada Standardów Rachunkowości Finansowej funkcjonująca na terenie Stanów Zjednoczonych jest instytucją niepubliczną tworzącą standardy rachunkowości zwane Ogólnie Akceptowanymi Zasadami Rachunkowości (Generally Accepted Accounting Principles - US GAAP). Uznanie ich za regulacje o charakterze ponadnarodowym według J. Gierusza1 związane jest z faktem, iż:
• przygotowanie sprawozdań finansowych według US GAAP umożliwia spółce wejście na Nowojorską Giełdę Papierów Wartościowych i dostęp do innych amerykańskich rynków kapitałowych,
• coraz więcej europejskich przedsiębiorstw przygotowuje swoje sprawozdania finansowe według US GAAP,
• założenia konceptualne IASB wzorowane były na wcześniejszych pracach FASB,
• regulacje USGAAP są szczegółowe, zawierają mniej alternatywnych rozwiązań oraz obejmują swym zasięgiem także sektor publiczny i niektóre branże przemysłu.
IASB, działająca w Londynie następczyni Komitetu Międzynarodowych Standardów Rachunkowości, ma następujące cele:
• formułowanie i publikowanie, zgodnie z interesem publicznym, standardów rachunkowości, które powinny być przestrzegane podczas prezentacji sprawozdań finansowych, oraz promowanie standardów w celu ich akceptacji i przestrzegania na całym świecie,
• działalność zmierzającą do poprawy i harmonizacji regulacji (standardów) rachunkowości oraz procedur związanych z przygotowaniem i prezentacją sprawozdań finansowych.
Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości jest odpowiedzialna za opracowywanie oraz opublikowanie Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR). Rada zastąpiła Komitet Międzynarodowy Standardów Rachunkowości, a rozpoczęła swą działalność 1 kwietnia 2001 roku. Na swojej pierwszej sesji, przeprowadzonej w dniach 18-20 kwietnia 2001 roku, Rada zdecydowała o przyjęciu wszystkich Międzynarodowych Standardów Rachunkowości i projektów standardów opracowanych przez poprzedni organ. Natomiast standardy opublikowane przez nią samą od tego czasu określono jako MSSF, tj. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (International Financial Reporting Standards - IFRS).
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF)2 to od 2005 roku nazwa wspólna dla Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (MSR) i wydawanych od 2002 r. Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej. We wstępie do wydania MSSF w par. 9 wyjaśniono, że są one przeznaczone do stosowania przy sporządzaniu sprawozdań finansowych o ogólnym przeznaczeniu oraz przygotowywania innych rodzajów sprawozdawczości finansowej wszystkich jednostek nastawionych na prowadzenie działalności dochodowej tj. działalności handlowej, produkcyjnej, usługowej itp.3 Chociaż MSSF nie są przeznaczone do stosowania przez podmioty prowadzące działalność niedochodową (non profit) w sektorze prywatnym i publicznym, to jednostki prowadzące tego rodzaju działalność mogą stosować te standardy.
Stosowanie MSSF jest wskazane w dużych jednostkach non profit, które korzystają ze środków zagranicznych lub są jednostką podporządkowaną organizacji o zasięgu światowym. Celem rozliczenia się z wykorzystania środków zagranicznych lub umożliwienia sporządzania sprawozdania skonsolidowanego w jednostce o zasięgu europejskim lub światowym, konieczne jest zastosowanie „języka biznesu” zrozumiałego w innych krajach. Przestrzeganie rozwiązań dyktowanych przez MSSF zapewni większą wiarygodność i porównywalność danych rachunkowych prezentowanych przez polskie jednostki przez odbiorców sprawozdań finansowych w innych krajach.
W roku 2005 przyjęto używać określenie MSSF dla wszystkich opublikowanych dotąd standardów międzynarodowych, żeby uniknąć określenia MSR/MSSF. W tabeli 1 zaprezentowano obowiązujące MSR/MSSF według stanu na dzień 15.05.2007 r.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.W marcu 2002 roku została ustanowiona Komisja ds. Interpretacji Międzynarodowej Sprawozdawczości Finansowej (International Financial Reporting Interpretations Comittee - IFRIC)4. Powołano ją, by pomóc Radzie Międzynarodowych Standardów Rachunkowości w tworzeniu i ulepszaniu Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej. Komisja dostarcza wytycznych na temat tych zagadnień, które nie zostały omówione w standardach, oraz zajmuje się obszarami, w których mogłyby powstać sprzeczne interpretacje.
Wytyczne dotyczące zagadnień z dziedziny sprawozdawczości finansowej, które nie zostały szczegółowo rozstrzygnięte w MSSF, lub też zagadnień, wokół których powstały sprzeczne interpretacje, opracowane przez Komitet ds. Interpretacji Międzynarodowej Sprawozdawczości Finansowej, aktualne na dzień 15.05.2005 r., przedstawia tabela 2. Interpretacje opracowywane przez Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości oznaczono SKI, a interpretacje opracowane przez Radę Międzynarodowych Standardów Rachunkowości oznaczono IFRIC.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.Dostosowanie ustawy o rachunkowości do dyrektyw europejskich i standardów międzynarodowych
Bezpośrednie odwołanie się do międzynarodowych standardów ma już miejsce w polskim prawie bilansowym5. Zgodnie z artykułem 10 ust. 3 ustawy o rachunkowości6 w sprawach nieuregulowanych przepisami ustawy, przyjmując zasady (politykę) rachunkowości, jednostka może stosować krajowe standardy rachunkowości, wydane przez uprawniony w myśl ustawy Komitet Standardów Rachunkowości, a w przypadku braku odpowiedniego standardu krajowego może stosować MSSF7. Przepis ten nie nakazuje, co prawda, odwoływania się do standardów międzynarodowych. Wskazuje tylko na możliwość ich stosowania, ale z pewnością będą one stanowiły wykładnię dla wszystkich wątpliwych przepisów ustawy i wszelkich niejasnych sytuacji. Jednocześnie w art. 2 ust. 3 określono, że jednostki sporządzające sprawozdania finansowe zgodnie z MSSF oraz związanymi z nimi interpretacjami ogłoszonymi w formie rozporządzenia Komisji Europejskiej stosują przepisy ustawy oraz przepisy wykonawcze wydane na jej podstawie w zakresie nieuregulowanym przez MSSF.
Uregulowania w ustawie o rachunkowości wciąż różnią się jednak w wielu obszarach od MSSF. Dlatego zanim księgowi sięgną po MSR lub MSSF, powinni najpierw zapoznać się z tym, jakie obszary reguluje polska ustawa o rachunkowości zgodnie z przepisami międzynarodowymi, a które z nich pozostaną nadal w sprzeczności z nimi. Ponadto wiele jednostek ma obowiązek sporządzać sprawozdania finansowe zgodnie z MSSF, ponieważ wymagają tego jednostki macierzyste lub kooperanci.
Dyrektywy UE dotyczące rachunkowości różnią się od MSSF. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej tworzone były z myślą o spółkach giełdowych, które, występując na giełdzie, powinny prezentować rzetelne informacje. Jednym z podstawowych narzędzi służących realizacji tego celu jest szerokie zastosowanie wartości godziwej do wyceny aktywów i zobowiązań. Preferowanie wartości godziwej wynika z przyjęcia perspektywy inwestora, dla którego duże znaczenie ma aktualna rynkowa wartość majątku firmy występującej na giełdzie. Spółki giełdowe z reguły sporządzają skonsolidowane sprawozdania finansowe.
Dyrektywy UE przyjmują inną perspektywę. Koncentrują się na zabezpieczaniu interesów właścicieli podmiotów gospodarczych oraz firm kredytujących i wierzycieli. Wycena majątku jest oparta na koszcie historycznym (ostrożnościowo). Ze względu na konieczność powiązania z Kodeksem spółek handlowych i prawem podatkowym dyrektywy przedstawiają zasady sporządzania jednostkowych sprawozdań finansowych. Z tych też powodów są bardziej sformalizowane.
Obszary różnic między przepisami wprowadzanymi przez IASB a dyrektywami UE w syntetyczny sposób przedstawia tabela 3.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.W tabeli 4 dokonano oceny zgodności ustawy o rachunkowości z dyrektywami Unii Europejskiej i MSSF.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.Największe różnice między Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej a polską ustawą o rachunkowości dotyczą zasad wyceny8. Np. środki trwałe przeszacowywane są zgodnie z rozwiązaniami MSSF do aktualnej wartości godziwej. Ustawa zabrania takiej wyceny. Przewiduje natomiast okresową aktualizację na podstawie rozporządzenia Ministra Finansów.
Jeżeli chodzi o wartości niematerialne i prawne, MSSF dopuszczają aktywowanie składników wytworzonych we własnym zakresie, jak też przeszacowanie ich do wartości godziwej, na przykład okresowe przeszacowanie prawa wieczystego użytkowania gruntów. Ustawa o rachunkowości dopuszcza ujęcie w bilansie wyłącznie wartości niematerialnych i prawnych pozyskanych w drodze nabycia. Ponadto zabrania ich przeszacowania do aktualnej wartości godziwej.
Inny przykład to regulacje dotyczące kontraktów długoterminowych. Ustawa przewiduje zastosowanie metody procentowej dla kontraktów o okresie realizacji dłuższym niż 6 miesięcy. Nie jest jednak wiadomo, jakie zasady rachunkowości jednostka ma stosować w przypadku kontraktów o różnych okresach realizacji (w tym krótszych niż 6 miesięcy). Inwestor nie ma w takiej sytuacji możliwości dokonania analizy porównawczej.
W przypadku instrumentów finansowych ustawa o rachunkowości opiera się na rozwiązaniach uchylonego już dziś MSR 25. Regulacje te są sprzeczne z nowym MSR 39. Nie wiadomo, kiedy i jakie aktywa należy ująć w bilansie, a jakie w ewidencji pozabilansowej.
Ustawa o rachunkowości wprowadza pojęcie trwałej utraty wartości, podczas gdy MSR operują pojęciem utraty wartości. Dodanie słowa „trwałej” oznacza znaczne opóźnienie ujawniania w bilansie poniesionych strat (daty dokonania odpisów aktualizujących). Ponadto występują znaczne różnice w sprawozdawczości. Ustawa przyjmuje uproszczone zasady przeliczania sprawozdań finansowych zagranicznych oddziałów i spółek zależnych, stanowiących integralną część działania podmiotu dominującego. Różnice w porównaniu z MSSF mogą być istotne.
Różnice zauważalne są również w wartościach szacunkowych oraz w formie prezentacji w sprawozdaniu błędów. Ustawa wymienia wyłącznie błędy fundamentalne. Ponadto brak w jej unormowaniach rozróżnienia pomiędzy zmianami w wartościach szacunkowych (niewymagających zmian danych porównawczych za ubiegłe okresy sprawozdawcze) a zmianami w zastosowanych zasadach rachunkowości. W konsekwencji ta sama jednostka gospodarcza może zaprezentować odmienne wyniki finansowe w zależności od przyjętej interpretacji ustawy. Ustawa i wytyczne Komisji Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG) nadal przewidują zastosowanie obligatoryjnych wzorów sprawozdań finansowych, które nie zawsze uwzględniają specyfikę prowadzonej działalności. Taka wątpliwość pozostaje na przykład w przypadku podmiotów prowadzących działalność leasingową. Nie wiadomo, według jakiego wzoru mają sporządzać sprawozdanie - przewidzianego dla banków, czy też dla pozostałych jednostek.
Są także obszary nieuregulowane w ustawie o rachunkowości, a mające swoje odzwierciedlenie w MSSF, na przykład świadczenia pracownicze. Ustawa o rachunkowości nie zawiera zasad wyceny ani wytycznych odnośnie do prezentacji opcji menedżerskich w sprawozdaniu finansowym. W zależności od przyjętej metody wpływ takich opcji na prezentowany wynik może być istotny.
Reasumując:
• Polska ustawa o rachunkowości, choć w znacznym zakresie jest zgodna z wieloma rozwiązaniami proponowanymi przez Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, nie jest aż tak szczegółowa. Stwarza wiele możliwości interpretacji. Standardy, choć spotykają się z krytyką nadmiernej ogólności, cechują się o wiele większą precyzją.
• W trosce o porównywalność treści sprawozdań finansowych konieczne będzie zapewnienie spójności przepisów polskiej ustawy o rachunkowości i rozporządzeń wykonawczych do niej z postanowieniami MSSF.
1 J. Gierusz: Standaryzacja i harmonizacja rachunkowości międzynarodowej. Rachunkowość międzynarodowa. Pr. zb. pod red. L. Bednarskiego, J. Gierusza, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 140.
2 Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej. IASB, SKwP, Warszawa 2005.
3 Tamże, s. 45
4 www.ewmi.hu/file.php
5 W. Moczydłowska: Ujednolicenie zasad rachunkowości, „Gazeta Prawna” 2003, nr 130.
6 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości - j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. ... z późn.zm.
7 J.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 z późn.zm.
8 W. Moczydłowska: Ujednolicanie zasad rachunkowości... poz. cit.
PROF. DR HAB. KAZIMIERA WINIARSKA