Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855 z późn. zm.; dalej „Prawo o stowarzyszeniach”) definiuje „stowarzyszenie” jako dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych. Dobrowolność polega na swobodzie tworzenia stowarzyszeń, swobodzie przystąpienia do już istniejącego stowarzyszenia oraz nieograniczonej swobodzie wystąpienia ze stowarzyszenia. Przy czym, prawo zabrania tworzenia stowarzyszeń przyjmujących zasadę bezwzględnego posłuszeństwa członków wobec władz stowarzyszenia.
Samorządność, jako cecha stowarzyszenia oznacza samodzielność określania celu stowarzyszenia, jego programu działania i struktury organizacyjnej, oraz uchwalania aktów wewnętrznych dotyczących jego działalności. Trwałość, jako cecha stowarzyszenia oznacza, że istnieje ono niezależnie od konkretnego składu swoich członków. Trwałość dotyczy celów stowarzyszenia, a nie określonych osób, wchodzących w jego skład. Cel niezarobkowy odróżnia stowarzyszenia od innych podmiotów, np. spółek handlowych. Należy pamiętać, iż celem stowarzyszenia nie może być uzyskanie dochodu w celu innym niż realizacja celów statutowych, czy przysporzenie członkom korzyści majątkowych.
Stowarzyszenie może zostać utworzone przez co najmniej 15 osób fizycznych, które uchwalają statut stowarzyszenia oraz wybierają komitet założycielski składający się z kilku osób. Zasadą jest, że stowarzyszenia mogą być tworzone przez obywateli polskich, którym przysługuje pełna zdolność do czynności prawnych i którzy nie są pozbawieni praw publicznych. W drodze wyjątku, stowarzyszenie mogą tworzyć małoletni pomiędzy 16, a 18 rokiem życia, oraz poniżej 16 roku życia, pod warunkiem spełnienia warunków określonych w Prawie o stowarzyszeniach. Cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Polski, mogą zrzeszać się w stowarzyszeniach, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich. Natomiast cudzoziemcy, niemający miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, mogą przystąpić do stowarzyszenia, jeśli jego statut przewiduje taką możliwość. Warto również wskazać, że Prawo o stowarzyszeniach nie przewiduje możliwości utworzenia stowarzyszenia przez osoby prawne. Co więcej, osoba prawna nie może też być zwykłym członkiem stowarzyszenia, lecz jedynie jego członkiem wspierającym.
Statut stowarzyszenia pełni w stosunkach zewnętrznych rolę jednego z wyznaczników jego zdolności prawnej. Określa on ustrój stowarzyszenia, organizację i sposób jego działania. Komitet założycielski natomiast, ma za zadanie doprowadzić do powstania stowarzyszenia i przestaje istnieć po jego utworzeniu. Komitet założycielski wraz z wnioskiem o rejestrację składa do sądu rejestrowego statut, listę założycieli zawierającą ich imiona i nazwiska, daty i miejsca urodzenia, miejsca zamieszkania oraz własnoręczne podpisy, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, oraz informację o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia.
Sąd ma obowiązek rozpatrzyć wniosek o zarejestrowanie stowarzyszenia niezwłocznie - nie później niż w ciągu trzech miesięcy od jego złożenia. Sąd jest zobowiązany również do doręczenia odpisu wniosku wraz z załącznikami organowi nadzorującemu stowarzyszenie, który może wypowiedzieć się w sprawie tego wniosku w ciągu 14 dni od daty doręczenia.
W trakcie postępowania rejestracyjnego sąd bada, czy zdeklarowane cele i sposoby ich realizacji są zgodne z prawem. Sad rejestrowy może odmówić zarejestrowania tylko wówczas, gdy stowarzyszenie nie spełnia warunków przewidzianych w Prawie o stowarzyszeniach. Z chwilą wpisu do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej Krajowego Rejestru Sądowego (dalej „KRS”), stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć działalność. Postępowanie sądowe w sprawie o wpis stowarzyszenia do KRS jest wolne od opłat sądowych. Jednakże, jeśli stowarzyszenie będzie prowadziło działalność gospodarczą, będzie ono podlegało również wpisowi do rejestru przedsiębiorców KRS i należy wtedy liczyć się z opłatami od wniosków o wpis stowarzyszenia do tego rejestru.
Warto wspomnieć także o stowarzyszeniu zwykłym, będącym uproszczoną formą stowarzyszenia, które nie posiada osobowości prawnej. Osoby w liczbie co najmniej trzech, pragnące założyć stowarzyszenie zwykłe, muszą uchwalić regulamin działalności, określając w szczególności nazwę stowarzyszenia, cel, teren i środki działania, siedzibę oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. O utworzeniu stowarzyszenia zwykłego, jego założyciele informują na piśmie właściwy organ, ze względu na przyszłą siedzibę stowarzyszenia. Co ważne, stowarzyszenie zwykłe nie może prowadzić działalności gospodarczej, a także przyjmować darowizn, spadków i zapisów oraz otrzymywać dotacji, a także korzystać z ofiarności publicznej.
Podsumowując, należy stwierdzić, że jeśli jakaś grupa osób ma wspólne cele lub zainteresowania, warto rozważyć prowadzenie działalności społecznej lub gospodarczej w formie stowarzyszenia. Niniejsza publikacja przedstawia najważniejsze zagadnienia, z którymi zetkną się osoby zakładające własne stowarzyszenie, a także wyjaśnia jakie formalności należy wypełnić, jeśli podejmiemy decyzję o działalności w takiej formie prawnej.
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna