W stanie faktycznym sprawy, której dotyczy Uchwała, Sąd Okręgowy stwierdził nieważność zawartej pomiędzy stronami umowy sprzedaży nieruchomości. W ocenie tego sądu strony ukryły pod umową sprzedaży nieruchomości, umowę darowizny. Ponadto, Sąd Okręgowy stwierdził, że ukryta umowa darowizny jest nieważna także ze względu na niezachowanie wymaganej formy aktu notarialnego. Sąd Apelacyjny, rozpoznający apelację pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego, zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości, sprowadzającego się do pytania: czy umowa darowizny nieruchomości, stanowiąca czynność prawną ukrytą pod pozorną umową sprzedaży tej nieruchomości, jest dotknięta nieważnością?
W Uchwale SN przypomniał, że pozorność występuje wtedy, gdy jedna ze stron złożyła drugiej stronie oświadczenie woli dla pozoru, tj. bez zamiaru wywołania przez to oświadczenie przewidzianych prawem skutków. Jednocześnie SN zastrzegł, że druga strona czynności prawnej (do której zostało skierowane to oświadczenie woli) musi mieć świadomość, że oświadczenie woli jest składane w celu ukrycia innej czynności prawnej i zaakceptować, że to oświadczenie nie wywoła określonych skutków prawnych.
Na gruncie polskiego prawa, jak wskazał SN, występują dwa rodzaje pozorności. Pierwszy to pozorność bezwzględna. Przy tego rodzaju pozorności nie występuje żadna inna czynność prawna. Zaś drugi rodzaj to pozorność względna. Występuje ona wtedy, gdy strony zawierają czynność prawną pozorną dla ukrycia innej, rzeczywiście przez nie zamierzonej i dokonanej czynności prawnej. W przypadku pozorności względnej mamy do czynienia z dwiema odrębnymi i samodzielnymi czynnościami prawnymi: jedną pozorną, nieważną i drugą ukrytą ważną, jeżeli odpowiada ona ustawowym przesłankom.
SN wyjaśnił, że wprawdzie obydwie czynności prawne w tym stanie faktycznym - pozorna i ukryta - dotyczą tych samych podmiotów i tej samej nieruchomości, niemniej dokonane przez strony ukryte oświadczenie woli o nieodpłatnym przeniesieniu jej własności nie zostało wyrażone z zachowaniem formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności.
SN podkreślił także, że w art. 83 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm., dalej również „k.c.”) została wyrażona zasada, iż czynność prawna, której składnikiem jest pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważna. W konsekwencji, możliwość uznania za ważną czynności prawnej ukrytej to wyjątek przewidziany przez art. 83 § 1 zdanie drugie k.c. SN wskazał przy tym, że utrzymywanie ważności czynności prawnych ukrytych, dla których dokonania nie zachowano przewidzianej formy pod rygorem nieważności, byłoby w istocie niedopuszczalnym poszerzeniem katalogu czynności mieszczących się w tym wyjątkowym unormowaniu.
Dodatkowo, SN wskazał, że w literaturze podniesiono, iż każda czynność prawna przenosząca własność nieruchomości powinna w swej treści wskazywać prawdziwą jej przyczynę. Jeżeli zatem dochodzi do zawarcia pozornej umowy sprzedaży, gdy w rzeczywistości - zgodnie z wolą stron - przyczyną przejścia własności jest obdarowanie, to treść umowy wyrażona w formie aktu notarialnego nie zawiera prawdziwego jej stwierdzenia. Już z tego więc względu, SN wskazał, że czynność ukryta jest nieważna.
Podsumowując, Uchwała SN jest istotna z praktycznego punktu widzenia. Wyjaśnia ona wątpliwości wynikające z dokonywania czynności prawnych pozornych i ukrywania w ten sposób czynności rzeczywiście dokonanych. SN wskazał, że przepisy Kodeksu cywilnego należy w tym przypadku interpretować wąsko i nie można uznać umowy darowizny nieruchomości ukrytej pod umową sprzedaży za ważną. Według SN, uznanie czynności ukrytych za ważne mogłoby stanowić zachętę do ich dokonywania, co godziłoby w bezpieczeństwo obrotu prawnego. SN wskazał bowiem, że wola ukrycia konkretnej czynności prawnej przez dokonanie innej czynności często w praktyce służy do celów niegodziwych, np. zawieraniu pozornych umów sprzedaży mających na celu uniknięcie obowiązku podatkowego, „praniu brudnych pieniędzy” albo skorzystaniu z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Aneta Wrona - Kłoczko
aplikant radcowski
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna