Przekazywane przez pracodawcę - nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie - udziały lub akcje to powszechna forma premiowania pracowników. W zależności od sposobu pozyskania przez firmę udziałów lub akcji oraz formy ich przekazania swoim pracownikom, wymagane jest odprowadzenie przez pracodawcę podatku dochodowego i składek na system ubezpieczeń społecznych (analogicznie jak w przypadku innych świadczeń pracowniczych) lub brak jest takiego obowiązku. Biorąc pod uwagę powyższe wyznaczniki pozyskania i przekazania akcji lub udziałów, można zasadniczo wyróżnić dwie sytuacje.
Pierwsza z nich to sytuacja, w której transakcja nabycia akcji przez pracowników spełnia warunki określone w art. 24 ust. 11 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 z późn.zm.). W takim przypadku pracodawca nie oblicza dochodu przy objęciu akcji przez pracowników, ponieważ nie ma obowiązku odprowadzenia podatku dochodowego oraz składek na system ubezpieczeń społecznych. Natomiast pracownik zobowiązany jest do wykazania dochodu ze zbycia takich akcji na formularzu PIT-38 i zapłaty należnego podatku.
Według art. 24 ust 11 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, „dochód stanowiący nadwyżkę pomiędzy wartością rynkową akcji objętych przez osoby uprawnione na podstawie uchwały walnego zgromadzenia, a wydatkami poniesionymi na ich objęcie, nie podlega opodatkowaniu w momencie objęcia tych akcji; zasadę określoną w zdaniu pierwszym stosuje się odpowiednio do dochodu stanowiącego nadwyżkę pomiędzy wartością rynkową akcji a wydatkami poniesionymi na ich nabycie od spółki posiadającej osobowość prawną, która objęła te akcje wyłącznie w celu przeniesienia tytułu ich własności na osoby uprawnione na podstawie uchwały walnego zgromadzenia spółki będącej emitentem akcji.”.
Przykład 1
Firma X przekazała nieodpłatnie akcje swoim pracownikom na podstawie uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Są to akcje nowej emisji firmy X.
W takim przypadku pracodawca - firma X, w momencie przekazania akcji pracownikom nie ustala dochodu do opodatkowania i odprowadzenia składek na system ubezpieczeń społecznych. Natomiast pracownik firmy X jest zobowiązany do wykazania dochodu w PIT-38 i zapłaty należnego podatku dopiero w momencie zbycia tych akcji.
Przykład 2
Spółka-emitent Y przekazała nieodpłatnie akcje swoim pracownikom na podstawie uchwały walnego zgromadzenia. Są to akcje, które spółka Y objęła pierwotnie w drodze nowej emisji wyłącznie w celu przekazania swoim pracownikom.
Analogicznie jak w powyższym przykładzie pracodawca - spółka Y, w momencie przekazania akcji pracownikom nie ustala dochodu do opodatkowania i odprowadzenia składek na system ubezpieczeń społecznych. Natomiast pracownik firmy Y jest zobowiązany do wykazania dochodu w PIT-38 i zapłaty należnego podatku dopiero w momencie zbycia tych akcji.
Druga sytuacja to transakcja nabycia akcji przez pracowników, która nie spełnia warunków określonych w art. 24 ust. 11 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 z późn.zm.), np.: przekazanie pracownikom nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie przez spółkę swoich udziałów albo akcji, przy założeniu że program akcjonariatu pracowniczego nie powstał na mocy uchwały walnego zgromadzenia wspólników lub spółka nabyła na rynku akcje starej emisji w celu zaoferowania ich pracownikom. W takim przypadku nieodpłatne lub częściowo odpłatne zbycie akcji na rzecz pracowników zobowiązuje pracodawcę do opodatkowania uzyskanego z tego tytułu dochodu pracowników analogicznie jak przy innych świadczeniach pracowniczych. Dochodem jest różnica między wartością przekazanych udziałów lub akcji a odpłatnością ponoszoną przez pracownika. Kwota ta stanowi podstawę do opodatkowania i odprowadzenia składek na system ubezpieczeń społecznych, a czynności te powinny nastąpić w momencie przeniesienia własności tych akcji. Pracownik tego typu dochód wykazuje - podobnie jak inne dochody ze stosunku pracy - w rozliczeniu PIT-37 lub ewentualnie w PIT-36. Dodatkowo zobowiązany jest do wykazania dochodu ze zbycia takich akcji na formularzu PIT-38 i ewentualnie zapłaty należnego podatku. Ważnym elementem w tym przypadku jest ustalenie kosztu zbywanych akcji, który będzie równy rynkowej wartości tych akcji w momencie ich kupna przez pracownika.
Według art. 22 ust. 1d ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, „w przypadku odpłatnego zbycia nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie nabytych rzeczy lub praw, a także innych nieodpłatnie lub częściowo odpłatnie nabytych świadczeń, w związku z którymi, stosownie do art. 11 ust. 2-2b, określony został przychód, kosztem uzyskania przychodów z ich odpłatnego zbycia, z uwzględnieniem aktualizacji zgodnie z odrębnymi przepisami, jest: 1) wartość przychodu określonego w art. 11 ust. 2 i 2a albo
2) wartość przychodu określonego w art. 11 ust. 2b, powiększona o wydatki na nabycie częściowo odpłatnych rzeczy lub praw albo innych świadczeń...”.
Przykład 3
Firma Z - w ramach międzynarodowego programu akcjonariatu pracowniczego - umożliwia pracownikom nabywanie swoich akcji notowanych na Nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych po cenie o 20 proc. niższej od ich pełnej wartości. Przy założeniu że w dniu przekazania akcji pracownikom cena nabycia na giełdzie jednej akcji wynosi 100USD, nabywający zobowiązany jest do zapłaty 80 USD za każdą akcję.
W takim przypadku - biorąc pod uwagę fakt, iż nie są to akcje nowej emisji - mamy do czynienia z częściowo odpłatnym świadczeniem pracowniczym. Różnica, jaka powstaje pomiędzy ceną rynkową akcji a ceną, po jakiej akcje zostały zaproponowane w ramach międzynarodowego programu akcjonariatu pracowniczego, stanowi dla nabywających przychód ze stosunku pracy. Wartość tego przychodu określana jest - zgodnie z art. 11 ust. 2d ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych - „jeżeli świadczenia są częściowo odpłatne, przychodem podatnika jest różnica pomiędzy wartością tych świadczeń, ustaloną według zasad określonych w ust. 2...” (wartość rynkowa) „...a odpłatnością ponoszoną przez podatnika”. Dla powyższego przykładu będzie to 100USD - 80USD = 20USD na akcje. Tak więc odnośnie danego pracownika, podstawą dla pracodawcy do opodatkowania i odprowadzenia składek na system ubezpieczeń społecznych będzie przychód na jedną akcję przemnożony przez liczbę akcji i przeliczony na złote po odpowiednim kursie NBP. Natomiast sam pracownik przy zbyciu akcji może określić w formularzu PIT-38 koszt nabycia jednej akcji w kwocie 100USD, przeliczonej na złote po odpowiednim kursie NBP.