Czym są: majątek wspólny małżonków, wspólność i rozdzielność majątkowa, podział majątku wspólnego
Majątek wspólny
Relacje majątkowe między małżonkami regulują przepisy ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Kro). Zgodnie z art. 31 § 1 Kro z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową (np. majątek nabyty przed ślubem, spadki, czy darowizny - zob. art. 33 Kro) należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Rozdzielność majątkowa małżonków
Na podstawie art. 47 § 1 i § 2 Kro małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa - tzw. intercyza). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa. Umowa majątkowa małżeńska może być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba że strony postanowiły inaczej.
Zgodnie z art. 52 § 1 Kro z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej.
Rozdzielność majątkowa powstaje też z mocy prawa, w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków (art. 53 § 1 Kro).
Ponadto na podstawie art. 54 § 1 Kro orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej.
Podział majątku wspólnego
Z wyżej wskazanych przepisów Kro wynika, że wspólność majątkowa małżeńska ustaje w szczególności w następujących przypadkach:
- w przypadku ustania małżeństwa, np. w wyniku rozwodu,
- w przypadku zawarcia przez małżonków umowy ją znoszącej (intercyzy) i wprowadzającej rozdzielność majątkową,
- w razie orzeczenia sądu ustanawiającego w miejsce wspólności majątkowej pełną rozdzielność na żądanie jednego z małżonków,
- w razie orzeczenia separacji małżonków, ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków oraz w przypadku ogłoszenia upadłości jednego z nich.
Ale samo ustanie ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej nie wystarczy. Trzeba jeszcze prawnie (i fizycznie) podzielić wspólny majątek, co mogą zrobić małżonkowie zgodnie (w umowie) lub w drodze postępowania sądowego.
Nie wchodząc głębiej w zasady podziału wspólnego majątku małżonków trzeba zaznaczyć, że podział ten jest typową instytucją prawną prawa rodzinnego i opiekuńczego. Podział ten wykazuje odrębne cechy od zniesienia współwłasności, unormowanego w Kodeksie cywilnym.
Na podstawie art. 211 Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740, ze zm.) każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości.
Podatek od spadków i darowizn
W przepisach aktualnie obowiązującej ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn nie zostało wymienione nabycie w wyniku podziału majątku wspólnego małżonków, jako podlegające podatkowi od spadków i darowizn.
Organy podatkowe zauważają, że podział majątku wspólnego małżonków jest inną instytucją prawną od zniesienia współwłasności, unormowanego w Kodeksie cywilnym. Dlatego też podział majątku wspólnego małżonków nie może być traktowany jako zniesienie współwłasności wymienione w art. 1 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku od spadków i darowizn. Do podziału majątku wspólnego nie ma również zastosowania art. 1a pkt 1 ustawy o podatku od spadków i darowizn dotyczący nieodpłatnego nabycia własności rzeczy wspólnej i wyodrębnienia własności lokali na rzecz niektórych lub wszystkich współwłaścicieli. Tak np. argumentował Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej w interpretacji indywidualnej z 30 kwietnia 2021 r. (sygn.: 0111-KDIB2-3.4015.45.2021.1.ASZ).
Podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT)
Na podstawie art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (ustawa o PIT), przepisów ustawy nie stosuje się do przychodów z tytułu podziału wspólnego majątku małżonków w wyniku ustania lub ograniczenia małżeńskiej wspólności majątkowej oraz przychodów z tytułu wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonków lub śmierci jednego z nich.
Zatem wyraźnie ustawa o PIT wyłącza poza swój zakres:
- przychody z tytułu podziału wspólnego majątku małżonków w wyniku ustania małżeńskiej wspólności majątkowej, jak również
- przychody z tytułu wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonków lub śmierci jednego z nich.
Przychodem z podziału majątku wspólnego jest wartość otrzymanego przez każdego z małżonków majątku, a także wartość spłat (dopłat) otrzymywanych przez małżonków z tytułu podziału majątku. Wartość majątku oraz wartość spłat uzyskanych z tego tytułu przez małżonków nie podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych.
Taką argumentację zaprezentował Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej w interpretacji indywidualnej z 14 lipca 2020 r. (sygn.: 0115-KDIT2.4011.322.2020.4.KC).
Podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC)
Podział majątku wspólnego małżonków nie został też wymieniony jako czynność podlegająca opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych w ustawie z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych. Co prawda podatkowi od czynności cywilnoprawnych podlega zniesienie współwłasności w części dotyczącej spłat (lub dopłat). Ale organy podatkowe (także w kontekście PCC) przyznają, że „(…) podział majątku wspólnego małżonków, wykazuje cechy odrębne od zniesienia współwłasności, unormowanego w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2016 r. poz. 380, z późn. zm.), i w związku z tym nie może być traktowany jako zniesienie współwłasności wymienione w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych.” (zob. interpretacja indywidualna Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 22 marca 2017 r. , sygn. 2461-IBPB-2-1.4514.26.2017.1.MD).
W tej interpretacji Dyrektor KIS stwierdził, że „Należy zatem zgodzić się z Wnioskodawczynią, że nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych podział majątku, dokonany w formie aktu notarialnego, będący podstawą spłaty pieniężnej lub dopłaty pieniężnej dokonanej na skutek podziału majątku wspólnego po rozwodzie, które to rozliczenie dokonywane jest na skutek podziału majątku wspólnego i stanowi integralną część każdego rozstrzygnięcia dotyczącego podziału majątku po rozwodzie.”
Paweł Huczko