Ustawa o rachunkowości ogólnie definiuje instrument finansowy jako kontrakt, którego zawarcie powoduje wystąpienie u jednej ze stron aktywów finansowych, a u drugiej zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego.
Zgodnie z § 3 pkt 4 rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych za instrument pochodny należy uznać taki instrument finansowy, którego:
l wartość jest zależna od zmiany wartości instrumentu bazowego, tj. określonej stopy procentowej, ceny papieru wartościowego lub towaru, kursu wymiany walut, indeksu cen lub stóp, oceny wiarygodności kredytowej lub indeksu kredytowego albo innej podobnej wielkości, i
l nabycie nie powoduje poniesienia żadnych wydatków początkowych albo wartość netto tych wydatków jest niska w porównaniu z wartością innych rodzajów kontraktów, których cena zależy od zmiany warunków rynkowych, i
l rozliczenie nastąpi w przyszłości.
Podobnymi kontraktami terminowymi są kontrakty futures. Budowa kontraktów forward i futures jest taka sama. Podstawową cechą różniącą je jest rynek, na którym dokonuje się transakcji. Kontrakty forward zawiera się na rynku pozagiełdowym, a kontrakty futures są notowane na giełdach terminowych. W konsekwencji kontrakty forwardsą niestandaryzowane, obie strony kontraktu dowolnie uzgadniają ilość, termin oraz cenę dostawy instrumentu bazowego.
Celem zawieranych transakcji forward jest m.in.:
l zabezpieczenie się przed stratami wynikającymi ze zmian cen instrumentów bazowych; w tym przypadku mamy do czynienia z transakcjami zabezpieczającymi - hedging;
l osiągnięcie zysku na zmianie cen kontraktów terminowych; w takim przypadku mówimy o inwestycyjnym (spekulacyjnym) celu transakcji.
Jaką umowę można uznać za kontrakt forward?
Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu za kontrakt forward należy uznać umowę nakładającą na jedną stronę obowiązek dostarczenia, a na drugą - odbioru aktywów o określonej ilości, w określonym terminie i po określonej cenie, ustalonej w momencie zawierania kontraktu. Kontrakt stanowi porozumienie zawarte pomiędzy dwiema instytucjami finansowymi lub pomiędzy instytucją finansową będącą emitentem danego kontraktu a klientem go nabywającym. Realizacja kontraktu następuje w momencie dostawy lub rozliczenia kontraktu, przez fizyczną dostawę przedmiotu kontraktu lub poprzez rozliczenie netto.
UWAGA!
Strony kontraktu forward mogą dowolnie kształtować warunki zawarcia i rozliczenia. Jednak muszą być one zgodne z regulacjami art. 58 Kodeksu cywilnego.
Tabela. Kategorie pochodnych instrumentów finansowych
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Zasady ewidencji rachunkowej instrumentów finansowych znajdziemy w ustawie o rachunkowości oraz w rozporządzeniu Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych.
Ewidencja kontraktu forward typu non-delivery
W przypadku kontraktu forward strony dokonują rozliczenia netto.
1. Zakup kontraktu
- ewidencja pozabilansowa
2. Wycena bilansowa - różnica między ceną nabycia a wartością godziwą
Wn „Aktywa finansowe”
- w analityce: „Kontrakty forward”
Ma „Przychody finansowe”
3. Realizacja kontraktu
a) wyksięgowanie skutków wyceny bilansowej
Wn „Przychody finansowe”
Ma „Aktywa finansowe”
- w analityce „Kontrakty forward”
b) zarachowanie dodatniej różnicy - uzyskanego zysku
Wn „Aktywa finansowe”
- w analityce „Kontrakty forward”
Ma „Przychody finansowe”
c) wpływ na rachunek uzyskanego zysku
Wn „Rachunek bankowy”
Ma „Aktywa finansowe”
- w analityce: „Kontrakty forward”
Jakie są skutki podatkowe transakcji zabezpieczonych instrumentami finansowymi
Sposób rozliczenia instrumentów finansowych ma istotny wpływ na określenie wielkości przychodu oraz kosztu uzyskania przychodu. W świetle ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych pochodne instrumenty finansowe, w tym kontrakty terminowe forward, stanowią prawa majątkowe. Ich cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny towarów, walut obcych, waluty polskiej, złota dewizowego, platyny dewizowej lub papierów wartościowych albo od wysokości stóp procentowych lub indeksów.
W przypadku transakcji związanych z pochodnymi instrumentami finansowymi podatkowy przychód może powstać przy:
l zbyciu pochodnego instrumentu finansowego,
l realizacji prawa wynikającego z instrumentu,
l rezygnacji z prawa wynikającego z instrumentu.
Przychód wynikający z transakcji z udziałem pochodnych instrumentów finansowych jest opodatkowany na zasadach ogólnych, jak inne przychody związane z działalnością gospodarczą.
Za datę powstania przychodu w przypadku zbycia pochodnych instrumentów finansowych uważa się dzień zbycia prawa majątkowego, nie późniejszy niż dzień wystawienia faktury.
Sposób określenia kosztów związanych z transakcjami z udziałem pochodnych instrumentów finansowych został przedstawiony w art. 16 ust. 1 pkt 8b updop.
Za koszty uzyskania przychodów nie uważa się wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych - do czasu:
l realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo
l rezygnacji z tych praw, albo
l odpłatnego zbycia instrumentów.
Podsumowując, należy stwierdzić, że wydatki na nabycie pochodnych instrumentów finansowych mogą zostać zaliczone do kosztów uzyskania przychodu w momencie realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo rezygnacji z tych praw lub odpłatnego zbycia instrumentów.
W odróżnieniu od kierunku interpretacyjnego zaprezentowanego przez Ministerstwo Finansów w piśmie z 18 maja 1998 r., nr PO 4/AK-802-674/6210/97, które mówiło o różnym traktowaniu pochodnych instrumentów finansowych będących papierami wartościowymi oraz niebędących papierami wartościowymi, od 2004 r. organy podatkowe wypracowały nową linię interpretacyjną.
Zgodnie z nowym podejściem organy podatkowe uznały wszystkie pochodne instrumenty finansowe za prawa majątkowe niebędące papierami wartościowymi. Wskazano, że zyski lub straty z tytułu zbycia, realizacji lub rezygnacji z tych praw opodatkowuje się na zasadach ogólnych, tak jak inne zyski lub straty z działalności gospodarczej.
W przypadku rzeczywistych pochodnych instrumentów, które są rozliczane poprzez dostawę instrumentu bazowego (sprzedaż waluty, innego towaru), przychód i koszt jest określany w wysokości całej wartości przekazywanego instrumentu bazowego.
W przypadku nierzeczywistych instrumentów pochodnych rozliczanych na zasadzie netto (wypłacana jest różnica między ceną zakontraktowaną a ceną rzeczywistą instrumentu bazowego w momencie rozliczenia kontraktu) dla celów podatku dochodowego rozpatrywana jest różnica między przychodem i kosztem, która może być zyskiem lub stratą dla podatnika.
Przykład 1
10 listopada 2006 r. spółka zaciągnęła pożyczkę o wartości 500 000 USD. Kurs dolara tego dnia wynosi 2,90 PLN/USD. Obawiając się spadku kursu złotego do dolara, spółka zawarła walutowy kontrakt terminowy forward na zakup 500 000 dolarów za 3 miesiące po kursie 3,00 PLN/USD. Kurs na dzień bilansowy wynosił 3,10 PLN/USD. W dniu rozliczenia kontraktu: 3,05 PLN/USD. Kontrakt zostanie zrealizowany bez przekazania instrumentu bazowego - dolarów. Kontrakt nie jest instrumentem zabezpieczającym.
Ewidencja księgowa
1. Zaciągnięcie pożyczki
500 000 USD × 2,90 PLN/USD = 1 450 000 zł
Wn „Rachunek bankowy” 1 450 000
Ma „Kredyty bankowe i pożyczki” 1 450 000
2. Zawarcie kontraktu terminowego
- ewidencja pozabilansowa
500 000 USD × 3,00 PLN/USD = 1 500 000 zł
Wn „Aktywa krótkoterminowe” - kontrakty forward 1 500 000
3. Wycena bilansowa kontraktu forward
500 000 USD × 3,10 PLN/USD = 1 550 000 zł
500 000 USD × 3,00 PLN/USD = 1 500 000 zł
1 550 000 zł - 1 500 000 zł = 50 000 zł
Wn „Aktywa finansowe” - kontrakty forward 50 000
Ma „Przychody finansowe” 50 000
4. Wycena bilansowa pożyczki
500 000 USD × 2,90 PLN/USD = 1 450 000 zł
500 000 USD × 3,10 PLN/USD = 1 550 000 zł
1 550 000 zł - 1 450 000 zł = 100 000 zł
Wn „Koszty finansowe” 100 000
Ma „Kredyty i pożyczki” 100 000
5. Realizacja kontraktu
a) wyksięgowanie skutków wyceny bilansowej
Wn „Przychody finansowe” 50 000
Ma „Aktywa finansowe” 50 000
- w analityce „Kontrakty forward”
b) zarachowanie dodatniej różnicy - uzyskanego zysku
500 000 USD × 3,05 PLN/USD = 1 525 000 zł
500 000 USD × 3,00 PLN/USD = 1 500 000 zł
1 525 000 zł - 1 500 000 zł = 25 000 zł
Wn „Aktywa finansowe” 25 000
- w analityce „Kontrakty forward” Ma „Przychody finansowe” 25 000
c) wpływ na rachunek uzyskanego zysku
Wn „Rachunek bankowy” 25 000
Ma „Aktywa finansowe” 25 000
6. Zapłata pożyczki według kursu z dnia rozliczenia kontraktu
a) korekta kosztów wyceny bilansowej
500 000 USD × 2,90 PLN/USD = 1 450 000 zł
500 000 USD × 3,10 PLN/USD = 1 550 000 zł - wycena bilansowa
500 000 USD × 3,05 PLN/USD = 1 525 000 zł - wycena przy realizacji
Korekta: 25 000 zł
Wn „Kredyty i pożyczki” 25 000
Ma „Koszty finansowe” 25 000
b) zapłata pożyczki
Wn „Kredyty i pożyczki” 1 525 000
Ma „Rachunek bankowy” 1 525 000
7. Wyksięgowanie kontraktu terminowego z ewidencji pozabilansowej
Ma „Aktywa krótkoterminowe” - kontrakty forward 1 500 000
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Problem dotyczy określenia wysokości przychodu i kosztu dla spółki z tytułu realizacji tego kontraktu forward.
Jak wynika z opisu problemu, spółka nie otrzyma fizycznie całej kwoty waluty potrzebnej do zapłaty pożyczki, lecz jedynie otrzyma albo zapłaci kwotę będącą różnicą pomiędzy kursem forwardowym (określonym w kontrakcie terminowym) a kursem rzeczywistym w dniu realizacji kontraktu. Nastąpi więc rozliczenie netto tego kontraktu.
Spółka wykazuje przychód z realizacji kontraktu forward w przypadku osiągnięcia zysku z tej transakcji albo wykazuje tylko koszty uzyskania przychodu w razie poniesienia straty na kontrakcie.
Przychodem dla spółki będzie zysk z kontraktu terminowego równy różnicy pomiędzy kwotą pożyczki w dolarach przeliczoną według kursu sprzedaży banku, z którego korzysta spółka, z dnia realizacji kontraktu a kwotą pożyczki w dolarach przeliczoną na złote według kursu określonego w kontrakcie terminowym.
Natomiast kosztem uzyskania przychodu będzie strata z kontraktu terminowego równa różnicy pomiędzy kwotą pożyczki w dolarach przeliczoną na złote według kursu określonego w kontrakcie terminowym a kwotą pożyczki w dolarach przeliczoną według kursu sprzedaży banku, z którego korzysta spółka, z dnia realizacji kontraktu. Zbieżne stanowisko zajął Pierwszy Mazowiecki Urząd Skarbowy w Warszawie w piśmie z 25 marca 2005 r., nr 1471/DPD1/423-5/05/EC.
Należy wskazać, iż częstym błędem podatników jest wykazywanie przychodów i kosztów wynikających z kontraktu forward rozliczanego bez fizycznej dostawy w wysokości całej wartości kwoty kontraktu (w tym przypadku pożyczki) przeliczonej odpowiednio według kursu rozliczeniowego i kursu rzeczywistego banku dewizowego spółki z dnia rozliczenia kontraktu. Powoduje to u podatnika znaczące zawyżenie przychodów i kosztów podatkowych.
l art. 12 ust. 3a ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych - j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654; ost.zm. Dz.U z 2006 r. Nr 251, poz. 1847
l art. 35a ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości - j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. Nr 208, poz. 1540
l § 13 i 21 rozporządzenia Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych - Dz.U. Nr 149, poz. 1674; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 256, poz. 2146
Andrzej Dmowski
doradca podatkowy