Środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne wycenia się według cen nabycia lub kosztów wytworzenia, lub według wartości przeszacowanej (po aktualizacji wyceny środków trwałych), pomniejszonych o odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także z tytułu trwałej utraty wartości.
A zatem, ustalona wartość księgowa środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (przed przyjęciem ich do użytku) ulega zmianie w wyniku:
- pomniejszenia o odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe,
- trwałej utraty wartości,
- przeszacowania (aktualizacji wyceny środków trwałych).
Wartość początkową, stanowiącą cenę nabycia lub koszt wytworzenia środka trwałego, powiększają także koszty jego ulepszenia, polegającego na:
- przebudowie,
- rozbudowie,
- modernizacji lub rekonstrukcji,
powodującego, że wartość użytkowa tego środka po zakończeniu ulepszenia przewyższa posiadaną przy przyjęciu do używania wartość użytkową, mierzoną okresem używania, zdolnością wytwórczą, jakością produktów uzyskiwanych za pomocą ulepszonego środka trwałego, kosztami eksploatacji lub innymi miarami.
Amortyzacja środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych
Wartość środków trwałych (z wyjątkiem gruntów niesłużących wydobyciu kopalin metodą odkrywkową) zmniejszają odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe dokonywane w celu uwzględnienia utraty ich wartości na skutek używania lub upływu czasu (art. 31 ust. 2 u.o.r.).
Odpisów amortyzacyjnych środków trwałych można dokonywać w równych ratach co miesiąc, albo w równych ratach co kwartał, albo jednorazowo na koniec roku podatkowego - z tym że suma odpisów amortyzacyjnych dla środków trwałych wprowadzonych do ewidencji w ciągu roku ustalana jest w proporcji do okresu używania w danym roku (art. 16h ust. 4 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych).
Naliczanie amortyzacji środków trwałych rozpoczyna się od pierwszego miesiąca następującego po miesiącu, w którym środek trwały przyjęto do używania, do końca miesiąca, w którym następuje zrównanie sumy odpisów amortyzacyjnych z wartością początkową lub w którym postawiono je w stan likwidacji, zbyto lub stwierdzono ich niedobór.
Odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych dokonuje się drogą systematycznego, planowego rozłożenia na raty ich wartości początkowej na ustalony okres amortyzacji.
Okresy (stawki) amortyzacji i metody amortyzacji
Okres lub stawkę oraz metodę amortyzacji ustalamy na dzień przyjęcia środka trwałego do używania. Ustalone okresy i stawki amortyzacyjne powinny być weryfikowane.
Odpisy - przy zastosowaniu nowej stawki, ustalonej w wyniku weryfikacji - stosuje się od początku następnego roku obrotowego, w którym dokonano weryfikacji.
Wybraną metodę amortyzacji stosuje się do pełnego zamortyzowania danego środka trwałego.
Przy ustalaniu zasad amortyzacji obowiązujących w jednostce można przyjąć jedno z dwóch podanych poniżej rozwiązań:
1. Rozwiązanie I
Naliczanie odpisów amortyzacyjnych do celów bilansowych na poziomie odpisów amortyzacyjnych koniecznych do ustalenia podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym.
Ustala się, że maksymalne okresy i stawki amortyzacyjne środków trwałych (z wyjątkiem gruntów) nie mogą przekroczyć poziomu stawek zamieszczonych w załączniku do u.p.d.o.p.
Wymienia się grupy lub rodzaje środków trwałych, do których stosuje się:
- metodę liniową,
- metodę degresywną,
- metodę podwyższonych współczynników,
- metodę obniżonych stawek zgodnie z art. 16i ust. 5 u.p.d.o.p.,
- metodę indywidualnego ustalenia stawek.
Metodę jednorazowego odpisu amortyzacyjnego stosuje się do środków trwałych o wartości początkowej nieprzekraczającej 3500 zł w miesiącu wprowadzenia środka trwałego do użytkowania lub od następnego miesiąca po miesiącu wprowadzenia środka trwałego do użytkowania.
Podatnicy - w roku podatkowym, w którym rozpoczęli działalność - oraz mali podatnicy mogą dokonywać jednorazowo odpisów amortyzacyjnych od wartości początkowej środków trwałych zaliczonych do grupy 3-8 Klasyfikacji, z wyłączeniem samochodów osobowych, w roku podatkowym, w którym środki te zostały wprowadzone do ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, do wysokości nieprzekraczającej w roku podatkowym równowartości kwoty 50 000 euro łącznej wartości tych odpisów amortyzacyjnych (art. 16k ust. 7 u.p.d.o.p).
2. Rozwiązanie II
Naliczanie odpisów amortyzacyjnych odrębnie do celów bilansowych i do celów ustalenia podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym.
Przy ustalaniu okresu amortyzacji i rocznej stawki amortyzacyjnej do celów bilansowych uwzględnia się okres ekonomicznej użyteczności środka trwałego, na którego określenie wpływają w szczególności:
- liczba zmian, na których pracuje środek trwały,
- tempo postępu techniczno-ekonomicznego,
- wydajność środka trwałego mierzona liczbą godzin jego pracy lub liczbą wytworzonych produktów albo innym właściwym miernikiem,
- prawne lub inne ograniczenia czasu używania środka trwałego,
- przewidywana przy likwidacji cena sprzedaży netto istotnej pozostałości środka trwałego.
Do wyliczenia odpisów amortyzacyjnych środków trwałych, stanowiących koszty uzyskania przychodu, ustala się okresy i stawki amortyzacyjne na poziomie przewidzianym w ustawie o podatku dochodowym.
Należy zaakcentować fakt, że dokonywanie odpisów amortyzacyjnych środków trwałych stanowi obowiązek, a nie prawo, ponieważ ustawa o rachunkowości zobowiązuje do uwzględnienia w wyniku finansowym - bez względu na jego wysokość - skutków zmniejszenia wartości użytkowej lub handlowej składników aktywów, w tym również za pomocą odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych.
Ważnym zagadnieniem przy naliczaniu amortyzacji środków trwałych, na które powinno się zwrócić szczególną uwagę, jest prawidłowa klasyfikacja środków trwałych. Błędy popełnione w nadaniu symbolu KŚT przyjmowanego do użytkowania środka trwałego mogą powodować niewłaściwe naliczenie amortyzacji.
Cytowane powyżej przepisy ustawy o rachunkowości, dotyczące dokonywania odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych od wartości początkowej środków trwałych, stosuje się również do naliczania amortyzacji i umorzenia wartości niematerialnych i prawnych.
Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych
Jeśli istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowane przez jednostkę składniki aktywów (w tym środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych) nie przyniosą w przyszłości w znacznej części lub w całości przewidzianych korzyści ekonomicznych, mamy do czynienia z trwałą utratą ich wartości. Uzasadnia to dokonanie odpisu aktualizującego wynikającej z ksiąg rachunkowych wartości tych składników aktywów do ceny sprzedaży netto. A w przypadku jej braku - do ustalonej w inny sposób wartości godziwej.
W sytuacji zmiany technologii produkcji, przeznaczenia do likwidacji, wycofania z używania lub z innych przyczyn powodujących trwałą utratę wartości środka trwałego jednostka zalicza w ciężar pozostałych kosztów operacyjnych odpowiedni odpis aktualizujący jego wartość.
Odpisy dotyczące środków trwałych, których wycena została zaktualizowana na podstawie odrębnych przepisów, zmniejszają odniesione na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny różnice spowodowane aktualizacją wyceny. Ewentualną nadwyżkę odpisu nad różnicami z aktualizacji wyceny zalicza się do pozostałych kosztów operacyjnych.
W przypadku ustania przyczyny, dla której dokonano odpisu aktualizującego środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (w tym również z tytułu trwałej utraty wartości), równowartość całości lub odpowiedniej części uprzednio dokonanego odpisu aktualizującego zwiększa wartość danego składnika aktywów i podlega zaliczeniu do pozostałych przychodów operacyjnych.
Przykład
Jednostka dokonała na dzień 31 grudnia 2007 r. odpisu aktualizującego wartość środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, wynikającą z ksiąg rachunkowych do ceny sprzedaży netto (w związku z zagrożeniem kontynuacji działalności jednostki). W kwietniu 2008 r. ustała przyczyna, dla której dokonano odpisu aktualizującego - środki trwałe zostały przyjęte do użytku. Wartość jednego środka trwałego była uprzednio aktualizowana (zwiększana).
Operacje gospodarcze:
1. Odpis aktualizujący wartość środków trwałych w związku z trwałą utratą wartości 76 000 zł
Wn konto 762 „Pozostałe koszty operacyjne”
Ma konto 040 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”
2. Zapis korygujący odpis aktualizujący wartość środków trwałych 76 000 zł
Wn konto 040 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”
Ma konto 761 „Pozostałe przychody operacyjne”
3. Odpis aktualizujący wartość środka trwałego, w przypadku gdy wartość była uprzednio aktualizowana (zwiększona):
a) do wysokości różnicy z aktualizacji 15 000 zł
Wn konto 803 „Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny”
Ma konto 040 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”
b) powyżej tej kwoty 7000 zł
Wn konto 762 „Pozostałe koszty operacyjne”
Ma konto 040 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”
4. Zapis korygujący odpis aktualizujący wartość środka trwałego na skutek ustania przyczyny trwałej utraty wartości:
a) do wysokości uprzedniej aktualizacji 15 000 zł
Wn konto 040 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”
Ma konto 761 „Pozostałe przychody operacyjne”
b) powyżej tej kwoty 7000 zł
Wn konto 040 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”
Ma konto 803 „Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny”
5. Odpis aktualizujący wartość wartości niematerialnych i prawnych w związku z trwałą utratą wartości 12 000 zł
Wn konto 762 „Pozostałe koszty operacyjne”
Ma konto 050 „Odpisy aktualizujące wartość wartości niematerialnych i prawnych”
6. Zapis korygujący odpis aktualizujący wartość wartości niematerialnych i prawnych 12 000 zł
Wn konto 050 „Odpisy aktualizujące wartość wartości niematerialnych i prawnych”
Ma konto 761 „Pozostałe przychody operacyjne”
Aktualizacja wyceny środków trwałych
Wartość początkową i dotychczas dokonywane odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe aktualizuje się na podstawie odrębnych przepisów. Aktualizacja wyceny środków trwałych następuje na podstawie zarządzenia Ministra Finansów, jeżeli wskaźnik wzrostu cen nakładów inwestycyjnych w okresie trzech kwartałów w roku przekroczy 10 proc.
Aktualizację tę przeprowadza się metodą szczegółową - przez przeliczenie wartości początkowej i dotychczasowego umorzenia poszczególnych środków trwałych za pomocą wskaźników przeliczeniowych, ustalanych przez ministra właściwego do spraw finansów publicznych, w drodze rozporządzenia. Skutki przeprowadzenia aktualizacji wyceny odnosi się na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny, który nie może być przeznaczony do podziału.
W momencie sprzedaży lub likwidacji uprzednio zaktualizowanego środka trwałego różnicę z aktualizacji wartości netto tego środka trwałego przenosi się z kapitału z aktualizacji wyceny na kapitał zapasowy lub inny o podobnym charakterze.
Ustalona w wyniku aktualizacji wyceny wartość księgowa netto środka trwałego nie powinna być wyższa od jego wartości godziwej. Za wartość godziwą przyjmuje się kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązania uregulowane na warunkach transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi między sobą stronami.
Przykład
Jednostka przeprowadziła aktualizację wartości środków trwałych na dzień 31 grudnia 1995 r. W roku 2008 sprzedano aktualizowane środki trwałe.
Operacje gospodarcze:
1. Wzrost wartości początkowej środków trwałych w wyniku aktualizacji 520 000 zł
Wn konto 011 „Środki trwałe”
Ma konto 803 „Kapitał z aktualizacji wyceny”
2. Wzrost wartości umorzenia 120 000 zł
Wn konto 803 „Kapitał z aktualizacji wyceny”
Ma konto 070 „Umorzenie środków trwałych”
3. Przeniesienie wartości netto zaktualizowanego środka trwałego z kapitału z aktualizacji i wyceny na kapitał zapasowy w momencie jego sprzedaży 400 000 zł
Wn konto 803 „Kapitał z aktualizacji wyceny”
Ma konto 804 „Kapitał zapasowy”
Ulepszenia środków trwałych
Wartość początkowa środka trwałego może zostać podwyższona o nakłady związane z wykonaniem prac w celu jego ulepszenia (tj. zwiększenia jego wartości użytkowej, mierzonej okresem użytkowania, zdolnością wytwórczą, jakością produktów uzyskiwanych za pomocą ulepszonego środka trwałego, kosztami eksploatacji lub innymi miarami).
Do wydatków na ulepszenie środków trwałych - zgodnie z art. 31 ust. 1 u.o.r. - zalicza się wydatki na:
- przebudowę, czyli wymianę podstawowych elementów w istniejącym środku trwałym,
- rozbudowę, czyli powiększenie (rozszerzenie) środka trwałego,
- rekonstrukcję, czyli odtworzenie (odbudowanie) całkowicie lub częściowo zużytych składników środków trwałych,
- adaptację, czyli przystosowanie (przerobienie) środka trwałego do wykorzystania w innym celu niż było jego pierwotne przeznaczenie albo nadanie temu składnikowi nowych cech użytkowych.
Ulepszenia środków trwałych przeprowadzone w trakcie eksploatacji mogą dotyczyć własnych, jak również obcych środków trwałych. W przepisach podatkowych ulepszenia obcych środków trwałych nazwane są „inwestycjami w obcych środkach trwałych”.
Podstawa prawna:
- ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 z późn.zm.),
- ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn.zm.).