Dozwolone jest zastosowanie albo podejścia zgodnego z metodą kosztową, albo podejścia zgodnego z uznawaniem udziałów w jednostkach podporządkowanych na równi z innymi instrumentami finansowymi, czyli ujmowanie i wycena zgodnie z zasadami określonymi w MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena.
W przypadku nabycia udziałów w jednostce podporządkowanej z myślą o ich odsprzedaży, które kwalifikują się do aktywów trwałych przeznaczonych do sprzedaży zgodnie z MSSF 5, należy stosować ten właśnie standard w zakresie ujmowania, wyceny i prezentacji udziałów. Oznacza to, że udziały takie mogą być np. wycenione w wartości godziwej pomniejszonej o koszty sprzedaży, gdy taka wartość byłaby niższa od ceny nabycia udziałów.
Sporządzając sprawozdanie finansowe zgodnie z MSSF, metodę praw własności można zastosować jedynie w dwóch przypadkach:
• do rozliczania udziałów w każdej z jednostek stowarzyszonych (§ 13 MSR 28), definiowanych podobnie jak w ustawie (poprzez odniesienie do wywierania znaczącego wpływu na nie na dzień bilansowy), ale z uwzględnieniem tego, że jednostki (w ogóle) w rozumieniu MSSF nie muszą spełniać kryterium spółek handlowych,
• do rozliczania udziałów w dowolnej jednostce współkontrolowanej (odpowiadającej pojęciu jednostek współzależnych zgodnie z ustawą) według wymogów proceduralnych określonych w MSR 28.
UWAGA
Wspólnik wykazuje udział w podmiocie współkontrolowanym za pomocą metody praw własności niezależnie od tego, czy ma także inwestycje w jednostkach zależnych i czy określa swoje sprawozdania jako skonsolidowane sprawozdanie finansowe.
W rozumieniu obecnie obowiązujących przepisów MSR 31 Udziały we wspólnych przedsięwzięciach istnieje pełna swoboda wyboru metody obejmowania danych finansowych jednostek współkontrolowanych.
Zastosowanie metody praw własności w stosunku do jednej z jednostek współkontrolowanych nie warunkuje jej zastosowania w stosunku do innej z nich - możliwe jest zastosowanie albo metody proporcjonalnej, albo metody praw własności. Metodę praw własności MSR 31 wymienia jako metodę alternatywną dla konsolidacji proporcjonalnej.
W porównaniu z wymogami ustawy metody praw własności nie należy stosować do ujmowania udziałów w jednostkach zależnych, w stosunku do których istnieją ograniczenia w sprawowaniu kontroli. Powód takiego rozwiązania jest prosty - według obecnie obowiązującego MSR 27 nie istnieje już pojęcie ograniczenia w sprawowaniu kontroli - jednostka albo jest, albo nie jest kontrolowana przez drugą spółkę, czyli albo kontrola nad nią jest sprawowana, albo nie jest - nie istnieje stan pośredni.
Jeśli np. jedna jednostka posiada w drugiej 80% udziałów z prawem głosu, ale istnieją dowody na to, że nie pociąga to za sobą kontroli, gdyż np. kontrola została przekazana innemu inwestorowi na mocy zawartej z nim umowy lub np. kontrolę nad jednostką sprawuje zgromadzenie wierzycieli, to nie można takiej jednostki nazywać zależną. Należy za to rozważyć, czy za takim udziałem nie kryje się np. wywieranie znaczącego wpływu, co może warunkować zastosowanie metody praw własności w stosunku do takiej jednostki, ale kwalifikowanej wówczas do jednostek stowarzyszonych, a nie do jednostek zależnych.
W wyjątkowych okolicznościach metodę praw własności należy stosować jednak w stosunku do posiadanych udziałów jednostki zależnej. Dotyczy to sytuacji, w której dotychczas sprawowana kontrola nad jednostką zależną ustaje bez wyzbycia się posiadanych udziałów (w drodze np. ich sprzedaży). Udziały jednostki, która przestała być zależna, należy wyceniać zgodnie z wymogami MSR 39 (naturalnie wtedy, gdy nie stanie się ona jednostką stowarzyszoną lub współkontrolowaną). Podstawą wyceny na moment początkowego ujęcia takiej inwestycji przy przejściu MSR 39 - zgodnie z § 32 MSR 27 - powinna być jej wartość księgowa (bilansowa), którą można ustalić, stosując metodę praw własności.
Sporządzenie sprawozdań finansowych zgodnie z MSSF obliguje jednostkę do zastosowania metody praw własności w stosunku do jednostek podporządkowanych wtedy, gdy nie sporządza ona skonsolidowanych sprawozdań finansowych, gdyż nie ma udziałów w jednostkach zależnych. Wyjątkiem może być sytuacja, gdy posiadane udziały kwalifikowane są do przeznaczonych do sprzedaży zgodnie z MSSF 5 lub gdy będąc jednostką zależną, to jednostka dominująca zwolniła z tego obowiązku.
Zarówno dotychczasowe, jak i znowelizowane przepisy ustawy o rachunkowości w pewnych okolicznościach pozwalają na niesporządzanie dodatkowego sprawozdania finansowego. Taka sytuacja może wystąpić, gdy sporządzając jednostkowe sprawozdanie finansowe, inwestor wykaże w informacji dodatkowej wpływ metody praw własności na wartość bilansową wykazywanych udziałów w jednostkach podporządkowanych oraz kapitały własne, w tym wynik finansowy. Również wtedy, gdy sporządzając już jednostkowe sprawozdanie finansowe, zastosuje do wyceny udziałów we wszystkich podporządkowanych sobie jednostkach metodę praw własności.
Kiedy można mówić o sprawowaniu kontroli
O sprawowaniu kontroli można mówić wtedy, gdy jednostka dominująca posiada więcej niż połowę praw głosu lub gdy:
• dysponuje więcej niż połową praw głosu na mocy umowy z innymi inwestorami,
• posiada zdolność kierowania polityką finansową i operacyjną jednostki gospodarczej na mocy statutu lub umowy,
• posiada zdolność mianowania lub odwoływania większości członków zarządu lub odpowiadającego mu organu, gdzie taki zarząd lub organ sprawuje kontrolę nad jednostką, lub
• dysponuje większością głosów na posiedzeniach zarządu lub odpowiadającego mu organu, gdzie taki zarząd lub organ sprawuje kontrolę nad jednostką.
UWAGA
Nie można zastosować zwolnienia w stosunku do spółki publicznej.
Tabela. Przypadki stosowania metody praw własności
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Trzeba jednak wskazać, że przy sporządzaniu sprawozdania finansowego zgodnie z uor lub zgodnie z MSSF zastosowanie metody praw własności ma miejsce w stosunku do wyceny wcześniej nabytych udziałów w jednostkach podporządkowanych (zależnych, współzależnych/współkontrolowanych lub stowarzyszonych), które obejmowane są skonsolidowanym sprawozdaniem finansowym. Chodzi o uaktualnienie wartości tych udziałów w celu zapewnienia ciągłości bilansowej sporządzanych sprawozdań finansowych. Ciągłość bilansową zapewnia się poprzez uzgodnienie stanu kapitałów własnych z końca poprzedniego roku obrotowego ze stanem kapitałów własnych na pierwszy dzień aktualnego roku obrotowego.
dr Radosław Ignatowski
Katedra Rachunkowości, Uniwersytet Łódzki