Produkcja w toku jest jedną z pozycji zapasów i jest prezentowana w aktywach bilansu jako pozycja B.I.3. Jednak pozycja ta nie wystąpi w każdej jednostce.
Czym jest produkcja w toku? Jak prawidłowo ją wycenić na dzień bilansowy? Czym jest koszt normatywny? Czy produkcję w toku można wyceniać według kosztu planowanego?
Produkcja w toku są to rozpoczęte, lecz niezakończone pod względem technologicznym, znajdujące się w trakcie produkcji i wymagające dalszej obróbki, składniki rzeczowe aktywów obrotowych (zapasów).
Wycena bilansowa
Produkcję w toku wycenia się na dzień bilansowy zgodnie z zapisami art. 28 ust. 1 pkt 6 ustawy o rachunkowości, tj. według kosztów wytworzenia nie wyższych od cen ich sprzedaży netto na dzień bilansowy. Koszt wytworzenia obejmuje koszty pozostające w bezpośrednim związku z danym produktem oraz uzasadnioną część kosztów pośrednio związanych z wytworzeniem tego produktu. Do uzasadnionej części kosztów pośrednio związanych z wytworzeniem danego produktu zalicza się zmienne pośrednie koszty produkcji oraz tę część pośrednich kosztów produkcji, które odpowiadają poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że ustawodawca za normalny poziom wykorzystania zdolności produkcyjnych uznaje przeciętną, zgodną z oczekiwaniami w typowych warunkach, wielkość produkcji za daną liczbę okresów lub sezonów, przy uwzględnieniu planowych remontów.
Natomiast do kosztów wytworzenia produktu nie zalicza się kosztów:
• będących wynikiem niewykorzystanych zdolności produkcyjnych, które ustalane są na dzień bilansowy i nie mogą zwiększać wartości zapasów; przenosi się je w tej części do kosztów produkcji sprzedanej,
• ogólnego zarządu,
• sprzedaży produktów,
• magazynowania wyrobów gotowych i półproduktów, chyba że poniesienie tych kosztów jest niezbędne w procesie produkcji.
Koszt normatywny
Zgodnie z zapisami art. 34 ust. 2 ustawy o rachunkowości produkcja w toku może być wyceniana po planowanym (normatywnym) koszcie wytworzenia, jeżeli nie jest on wyższy od cen sprzedaży netto, a różnice między planowanymi a rzeczywistymi kosztami wytworzenia są nieznaczne. Na dzień bilansowy (można częściej, jednak na dzień bilansowy jest to obligatoryjne) należy je w miarę potrzeb skorygować.
W przypadku gdy rzeczywiście poniesione pośrednie koszty produkcji na dzień bilansowy są wyższe od planowanych, zaliczonych do wartości zapasów produktów, wówczas dokonuje się odpowiedniej korekty wartości tych zapasów, korygując koszty sprzedanych produktów.
Jeżeli ewidencja produkcji w toku w ciągu roku jest prowadzona w cenach przyjętych do ewidencji zapasów tych produktów, różniących się od cen ustalanych na poziomie kosztów wytworzenia, to zgodnie z art. 34 ust. 2 ustawy o rachunkowości należy na dzień bilansowy skorygować ich wartość o kwotę odchyleń od cen ewidencyjnych – w części przypadającej na zapasy tych produktów, doprowadzając wartość zapasu produktów do wartości określonej w art. 34 ust. 1 pkt 2 prawa bilansowego, tj. produkcja w toku może być wyceniana na dzień bilansowy zamiast po koszcie wytworzenia – w wysokości bezpośrednich kosztów wytworzenia lub tylko materiałów bezpośrednich, lub nie wycenia się jej w ogóle, jeżeli nie zniekształca to stanu aktywów oraz wyniku finansowego jednostki i dodatkowo czas wykonania produktów nie jest dłuższy niż 3 miesiące i produkcja jest przeznaczana do sprzedaży (lub na środki trwałe).
Produkty gotowe nieobjęte ewidencją podczas składowania, których wartość odpisuje się w koszty w momencie ich wytworzenia (zgodnie z art. 17 ust. 2 pkt 4 ustawy) w ilości ustalonej na dzień bilansowy (spis z natury), wycenia się według kosztów wytworzenia nie wyższych od cen ich sprzedaży netto na dzień bilansowy. O wartość ustalonego zapasu produktów koryguje się koszty sprzedanych produktów.
Inwentaryzacja
Produkcja w toku – tak samo jak każdy inny składnik aktywów i pasywów jednostki – podlega inwentaryzacji zgodnie z zapisami art. 26 ustawy o rachunkowości. Składnik ten powinien być zinwentaryzowany w drodze spisu z natury, o czym mówi art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy. Inwentaryzacja produkcji w toku jest sporządzana według stanu na dzień bilansowy. Nie można inwentaryzacji dokonać wcześniej niż w terminie 3 miesięcy przed dniem bilansowym (tak jak dla pozostałych składników zapasów).
Aktualizacja wartości
Na dzień bilansowy wartość produkcji w toku nie może być wyższa od ich cen sprzedaży netto (zgodnie z ogólną zasadą ostrożności określoną w art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy o rachunkowości). W razie gdy na dzień bilansowy wartość ta jest wyższa od cen sprzedaży netto, skutki wynikające z tej wyceny zalicza się do pozostałych kosztów operacyjnych.
Z obrotu należy wyeliminować te zapasy produktów w toku, które w całości utraciły wartość użytkową lub handlową na skutek zniszczenia, zepsucia lub upływu terminu przydatności do użycia lub spożycia. Występujące niedobory z tego tytułu, potwierdzone protokołem zaakceptowanym przez kierownika jednostki zalicza się do pozostałych kosztów operacyjnych (zgodnie z art. 34 ust. 5 ustawy o rachunkowości).
Natomiast w przypadku częściowej utraty wartości użytkowej lub handlowej produktów w toku, np. na skutek uszkodzenia, konieczności obniżki cen, lub gdy nie znajdują nabywców zapasów – w przypadku przeznaczenia ich do sprzedaży, należy na dzień bilansowy dokonać aktualizacji ich wartości, doprowadzając ich wartość do realnej, możliwej do uzyskania na dzień bilansowy ceny sprzedaży netto. Skutki tej aktualizacji wyceny zalicza się również do pozostałych kosztów operacyjnych.
Ujęcie podatkowe
Przedstawione powyżej regulacje ustawy o rachunkowości pokrywają się w zasadzie z regulacjami podatkowymi. Nieznaczne odstępstwa dotyczą następujących zagadnień:
• koszt podatkowy jest możliwy do zaliczenia dopiero w miesiącu dokonania sprzedaży – nie wcześniej,
• likwidowane składniki majątku mogą być kosztem podatkowym tylko w przypadku prawidłowego udokumentowania ich likwidacji (protokół sporządzony i podpisany przez kierownika jednostki dotyczący utylizacji, inne wymagane prawem dokumenty),
• przepisy podatkowe nie uwzględniają pojęcia normalnych zdolności produkcyjnych – zaliczając w koszty podatkowe całość wydatków ponoszonych przez przedsiębiorstwo z tego tytułu.
Podstawa prawna:
art. 7 ust. 1, art. 17 ust. 2 pkt 4, art. 26 ust. 1 pkt 1, art. 28 ust. 1 pkt 6 i ust. 3, art. 34 ust. 2 i 5 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 z późn.zm.).
Piotr Rybicki