Wzór bilansu określony rozporządzeniem Ministra Finansów regulującym szczególne zasady rachunkowości organizacji nieprowadzących działalności gospodarczej przewiduje w pasywach w pozycji B.III ujawnienie rezerw na zobowiązania. Zasadne jest więc omówienie tej problematyki w aspekcie rachunkowości organizacji non profit.
Rezerwy jako instrument wynikający przede wszystkim z zasady ostrożności są niedoceniane i pomijane w sprawozdaniach finansowych. Szczególnie ma to miejsce w organizacjach typu non profit, gdyż ustawodawca zwalnia tego typu podmioty ze stosowania zasady ostrożności. Mówi o tym ust. 5 paragrafu 2 wspomnianego rozporządzenia. Zwolnienie to nie jest obligatoryjne i dotyczy, moim zdaniem, raczej metod wyceny składników aktywów i pasywów, a nie ujmowania w księgach rachunkowych i ujawniania w sprawozdaniu finansowym zdarzeń istotnych dla oceny sytuacji finansowej, majątkowej i osiągniętych przez organizację wyników.
Pojęcie rezerw w rachunkowości w praktyce ma znaczenie szersze niż to wynikające wprost z uregulowań prawnych. Wynika to z zaszłości historycznych, w których pojęcie rezerw stosowane było zarówno w stosunku do pasywów, jak i jako pozycja korygująca wartości aktywów. Schemat 1 porządkuje klasyfikację rezerw w ujęciu szerokim. Tematem niniejszego artykułu są klasyczne rezerwy na zobowiązania, gdyż ani rezerwy kapitałowe, ani rezerwy z tytułu odroczonego podatku dochodowego nie będą występowały w organizacjach nieprowadzących działalności gospodarczej.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Nowelizacja ustawy o rachunkowości z roku 2002 wprowadziła definicję rezerw i uściśliła ich regulacje. Ograniczone zostały możliwości wykorzystywania rezerw do kreowania obrazu sytuacji majątkowej i finansowej podmiotów. Niemniej ta pozycja sprawozdania obarczona jest sporą dozą subiektywizmu i dowolności ze względu na szacunkowy sposób ustalania wartości rezerw. Może to prowadzić do manipulowania wynikiem finansowym, gdyż rezerwy mają bezpośredni wpływ na koszty działania organizacji. Pojęciem pokrewnym rezerwom są zobowiązania warunkowe. W niniejszym opracowaniu postaramy się wyraźnie rozgraniczyć przesłanki ujmowania i ujawniania tych dwóch pojęć, co jest bardzo istotne ze względu na zupełnie odmienną kwalifikację w sprawozdaniu finansowym. W związku z faktem, że problematyka rezerw została w krajowym ustawodawstwie uregulowana w sposób niewystarczający, będziemy sięgali do uregulowań zawartych w Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości nr 37 Rezerwy, zobowiązania i aktywa warunkowe.
Zbieżne definicje rezerw
Rezerwy zdefiniowane są w ustawie o rachunkowości (uor), jak też w MSR 37. Obydwie definicje są zbieżne. Przez rezerwy należy rozumieć zobowiązania, których termin wymagalności lub kwota nie są pewne. Zobowiązanie zaś to wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania świadczeń o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują wykorzystanie już posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki. Wynika stąd, że rezerwa to wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania świadczeń, których kwota lub termin nie są pewne. Niepewność związana z kwotą lub terminem wprowadza do procesu decyzyjnego wspomniany już element subiektywizmu.
Uregulowania definicyjne związane z zobowiązaniami warunkowymi są już nieco odmienne w uor oraz MSR 37. Zgodnie z uor zobowiązanie warunkowe to obowiązek wykonania świadczeń, których powstanie jest uzależnione od zaistnienia określonych zdarzeń. MSR 37 szerzej definiuje to pojęcie, zwracając uwagę na dwie sytuacje, powodujące konieczność ujawnienia zobowiązania warunkowego. Pierwsza jest zbieżna z regulacjami uor i mówi o tym, że zobowiązanie warunkowe jest możliwym obowiązkiem, który powstaje na skutek zdarzeń przeszłych, których istnienie zostanie potwierdzone dopiero w momencie wystąpienia lub niewystąpienia jednego lub większej ilości niepewnych przyszłych zdarzeń, które nie w pełni podlegają kontroli jednostki gospodarczej. Druga z sytuacji określa, że zobowiązaniem warunkowym może być obecny obowiązek, który powstaje na skutek zdarzeń przeszłych, ale nie jest ujmowany w sprawozdaniu, ponieważ:
- nie jest prawdopodobne, aby konieczne było wydatkowanie środków zawierających w sobie korzyści ekonomiczne w celu wypełnienia obowiązku, lub
- kwoty obowiązku (zobowiązania) nie można wycenić wystarczająco wiarygodnie.
Zestawienie przytoczonych definicji przedstawia tabela na str. 14.
Reasumując:
Rezerwę należy ująć w księgach rachunkowych, jeżeli:
- istnieje obecny obowiązek wynikający ze zdarzeń przeszłych,
- konieczność wydatkowania środków w przyszłości jest praktycznie pewna,
- jest możliwy wiarygodny szacunek kwoty rezerwy.
Zobowiązanie warunkowe ujawnia się w sprawozdaniu finansowym, jeżeli:
- istnieje możliwy obowiązek (przyszły),
- istnieje obecny obowiązek, ale są trudności z oszacowaniem wysokości przyszłego świadczenia z niego wynikającego lub
- prawdopodobieństwo wypływu środków jest znikome.
Ścieżka decyzyjna dotycząca ujmowania rezerwy lub ujawniania zobowiązania warunkowego przedstawiona została na schemacie 2.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Wycena rezerwy
Zgodnie z uor wyceny kwoty rezerwy dokonuje się w uzasadnionej, wiarygodnie oszacowanej wartości. W związku z tym, że określenie to jest mało precyzyjne, musimy sięgnąć do regulacji MSR. Paragraf 36 MSR 37 określa, że kwota, na którą tworzona jest rezerwa, powinna być najbardziej właściwym szacunkiem nakładów niezbędnych do wypełnienia obecnego obowiązku na dzień bilansowy.
UWAGA!
Wycena kwoty rezerwy uzależniona jest od charakteru zdarzenia, którego rezerwa ma dotyczyć. Najbardziej właściwym szacunkiem nakładów niezbędnych do wypełnienia obecnego obowiązku jest kwota, jaką - zgodnie z racjonalnymi przesłankami - jednostka gospodarcza zapłaciłaby w ramach wypełnienia obowiązku na dzień bilansowy lub do przeniesienia go na stronę trzecią na ten sam dzień.
Szacunki wyniku oraz skutku finansowego są dokonywane na drodze osądu kierownictwa jednostki gospodarczej, wspomaganego dotychczasowymi doświadczeniami dotyczącymi podobnych transakcji oraz - w niektórych przypadkach - raportami niezależnych ekspertów. Rozważane dowody obejmują wszelkie dodatkowe dowody powstałe w wyniku zdarzeń następujących po dniu bilansowym.
Do niepewności dotyczącej kwoty, na jaką należy utworzyć rezerwę, podchodzi się z wykorzystaniem różnych środków w zależności od okoliczności. W przypadkach, w których wyceniana rezerwa odnosi się do zbioru wielu pozycji, przy szacunkowym określaniu kwoty obowiązku (zobowiązania) uwzględnia się wszystkie możliwe wyniki oraz odpowiadające im prawdopodobieństwa. Nazwa tej statystycznej metody dokonywania szacunku brzmi „wartość oczekiwana”. Przy takim stanie rzeczy rezerwa będzie różna w zależności od tego, czy prawdopodobieństwo wystąpienia straty o danej kwocie będzie równe 60% czy 90%. Jeśli istnieje ciągły rozkład możliwych wyników i każdy punkt w tym rozkładzie jest równie prawdopodobny, stosuje się środkowy punkt rozkładu.
Jeśli wycenia się pojedynczy obowiązek, wynik najbardziej prawdopodobny może stanowić najbardziej właściwy szacunek zobowiązania. Jednak również w takim przypadku jednostka gospodarcza analizuje inne możliwe wyniki. Jeśli inne możliwe wyniki są w większości wyższe lub w większości niższe od wyniku najbardziej prawdopodobnego, najbardziej właściwy szacunek może stanowić wynik wyższy lub niższy.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
„Zobowiązania warunkowe”, czyli nieujmowane w sprawozdaniu
Rozróżnienia rezerw i zobowiązań warunkowych dokonano już w części omawiającej definicje. W praktyce wszystkie rezerwy są warunkowe, ponieważ charakteryzujące je terminy lub kwoty są niepewne. W MSR 37 określenie „warunkowy” używane jest jednak w odniesieniu do zobowiązań, które nie są ujmowane w bilansie, ponieważ ich istnienie zostanie potwierdzone dopiero w momencie wystąpienia lub niewystąpienia jednego lub większej ilości niepewnych przyszłych zdarzeń, które nie w pełni podlegają kontroli jednostki gospodarczej. Ponadto określenie „zobowiązanie warunkowe” jest stosowane wobec zobowiązań, które nie spełniają kryteriów ujmowania w sprawozdaniu.
Rezerwy są ujmowane w księgach rachunkowych odrębnie w stosunku do zobowiązań na koncie Rezerwy. W zależności od charakteru rezerwy obciąża ona:
- koszty finansowe, jeżeli obowiązek dotyczy operacji finansowych,
- pozostałe koszty operacyjne - w pozostałych przypadkach.
Ujawnienie rezerwy następuje w pasywach w pozycji B.III. Rezerwy, zgodnie z wzorem określonym cytowanym już rozporządzeniem.
Zobowiązania warunkowe mogą być ujmowane jedynie w ewidencji pozabilansowej oraz ujawniane w informacji dodatkowej. Ustęp 6 paragrafu 3 cytowanego rozporządzenia określa, że w informacji dodatkowej między innymi ujawnia się dane dotyczące udzielonych gwarancji, poręczeń i innych zobowiązań związanych z działalnością statutową.
Poniżej przedstawiamy dwa przykłady obrazujące ujmowanie rezerwy oraz ujawnienie zobowiązania warunkowego.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Reasumując:
- Rezerwy są ujmowane w księgach rachunkowych odrębnie w stosunku do zobowiązań na koncie „Rezerwy”.
- Zobowiązania warunkowe mogą być ujmowane jedynie w ewidencji pozabilansowej oraz ujawniane w informacji dodatkowej.
- Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) [International Accounting Standards Committee Foundation], przekł. Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, Warszawa 2004. Tom II.
- Krajowy Standard Rachunkowości Rezerwy, zobowiązania i aktywa warunkowe jest w fazie projektu.
PODSTAWY PRAWNE:
- ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości - j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2006 r. Nr 157, poz. 1119
- rozporządzenie Ministra Finansów z 15 listopada 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości dla niektórych jednostek niebędących spółkami handlowymi, nieprowadzących działalności gospodarczej - Dz.U. Nr 137, poz. 1539; ost.zm. Dz.U. z 2003 r. Nr 11, poz. 117
DR ALEKSANDER ZAWADZKI
DR ALEKSANDER ZAWADZKI