Działalność gospodarcza przedsiębiorstwa związana jest z niepewnością co do zaistnienia przyszłych zdarzeń, od których zależą uzyskane przez nie efekty ekonomiczne. Skala tej niepewności ma znaczenie w momencie ujawniania w sprawozdaniu finansowym potencjalnych skutków przyszłych zdarzeń. Jeżeli niepewność ta pozwala na oszacowanie skutków przewidywanych zdarzeń, to ich wyrazem są tworzone rezerwy lub zarachowane bierne rozliczenia międzyokresowe.
Niekiedy niepewność wystąpienia w przyszłości zdarzeń, mających potencjalny wpływ na efekty ekonomiczne przedsiębiorstwa, jest na tyle duża, że sam fakt, iż możliwe jest zaistnienie tych zdarzeń, nie może być traktowany jako przesłanka wykazywania ich skutków w bilansie, tzn. jako aktywów lub pasywów przedsiębiorstwa. Duża niepewność wystąpienia tych zdarzeń przesądza również o tym, że nie ma możliwości wiarygodnego oszacowania wielkości tych skutków. Nie oznacza to jednak, że możliwość zaistnienia takich zdarzeń pomijana jest w sprawozdaniu finansowym. Ujawnia się je bowiem jako zdarzenia warunkowe. Do kwestii ujawniania w sprawozdawczości finansowej skutków tych zdarzeń odnosi się Międzynarodowy Standard Rachunkowości nr 37 „Rezerwy, zobowiązania warunkowe i aktywa warunkowe”. Jeden ze skutków tych zdarzeń, jakim jest powstanie zobowiązania warunkowego, jest również przedmiotem regulacji ustawy o rachunkowości.
Skutkami zdarzeń warunkowych mogą być zarówno aktywa warunkowe, jak i zobowiązania warunkowe.
Aktywa warunkowe
Zgodnie z § 10 MSR nr 37 warunkowym składnikiem aktywów jest możliwy składnik aktywów, powstający na skutek zdarzeń przeszłych, którego istnienie zostanie potwierdzone dopiero w momen- cie wystąpienia lub niewystąpienia jednego lub wielu niepewnych przyszłych zdarzeń, które nie w pełni podlegają kontro- li jednostki. A zatem, jak stwierdza się w § 33 tego standardu, aktywów wa- runkowych nie należy ujmować w bilansie, ponieważ nie ma pewności uzyskania korzyści ekonomicznych z tego aktywu; ujęcie w bilansie tego rodzaju aktywu może nastąpić dopiero w momencie, gdy wystąpią określone zdarzenia gospodarcze (rzecz jasna – taki składnik aktywów przestaje być wówczas aktywem warun- kowym).
Typowymi przesłankami powstania aktywów warunkowych są:
• zwroty i odszkodowania dochodzone na drodze sądowej, których otrzymanie jest zależne od rozstrzygnięcia postępowania na korzyść jednostki,
• dotacje, subwencje itp., których otrzymanie związane jest ze spełnieniem w przyszłości określonych warunków, co nie jest pewne lub też nie jest zależne od jednostki,
• zwroty zapłaconych podatków, których otrzymanie jest zależne od rozstrzygnięcia postępowania podatkowego na korzyść jednostki,
• istnienie aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego, w przypadku których nie ma pewności, że przyczynią się w przyszłości do zmniejszenia podstawy opodatkowania.
WAŻNE!
Istnienie aktywów warunkowych ujmuje się pozabilansowo i ujawnia się w informacji dodatkowej. Zamieszcza się w niej opis zdarzenia warunkowego wraz z przedstawieniem szacunkowych skutków finansowych jego zaistnienia, oczywiście jeżeli dokonanie takich szacunków jest możliwe.
Aktywa warunkowe jednostka powinna oceniać na bieżąco, aby upewnić się, czy bieg wydarzeń nie wskazuje, że realizacja przychodu jest uprawdopodobniona, co świadczyłoby o konieczności uznania składnika aktywów i odpowiedniego przychodu z tego tytułu (§ 35 MSR nr 37). Stanie się tak na przykład w przypadku pozytywnego rozstrzygnięcia postępowania sądowego lub przyznania dotacji; wówczas składnik aktywów staje się bezwarunkowy i zostaje odpowiednio ujęty w bilansie oraz rachunku zysków i strat.
Zobowiązania warunkowe
Pojęcie zobowiązania warunkowego jest zdefiniowane w ustawie o rachunkowości. W art. 3 ust. 1 pkt 28 stwierdza się, iż jest to obowiązek wykonania świadczeń, których powstanie jest uzależnione od zaistnienia określonych zdarzeń.
W MSR nr 37 (§ 10) zobowiązania warunkowe określane są na dwa sposoby:
• po pierwsze – jako możliwe obowiązki (tzn. nieistniejące jeszcze na dzień bilansowy), wynikające z przeszłych zdarzeń, które mogą powstać dopiero w przyszłości, co zostanie potwierdzone wystąpieniem lub niewystąpieniem w przyszłości jednego lub wielu niepewnych zdarzeń, które nie są w pełni kontrolowane przez jednostkę;
• po drugie – jako obecne obowiązki (tzn. istniejące na dzień bilansowy), powstałe na skutek przeszłych zdarzeń, które jednak nie spełniają kryteriów ujmowania ich w pasywach bilansu ze względu na to, że:
a) nie jest prawdopodobne, aby w celu wypełnienia obowiązku nastąpiło wydatkowanie zasobów mogących przynieść korzyści ekonomiczne,
b) wartości obowiązku (zobowiązania) nie można oszacować wystarczająco wiarygodnie.
Typowymi przesłankami powstania zobowiązań warunkowych są:
• udzielenie poręczeń i gwarancji, w stosunku do których powstanie zobowiązania jest mało prawdopodobne (w przypadku znacznego prawdopodobieństwa powstania zobowiązania istnieje potrzeba utworzenia rezerw wykazywanych w bilansie),
• kary i odszkodowania, mogące wyniknąć z niekorzystnego rozstrzygnięcia trwających spraw sądowych oraz postępowań administracyjnych, skarbowych lub arbitrażowych,
• kary i odszkodowania, mogące wyniknąć z niekorzystnego rozstrzygnięcia spraw spornych, których pojawienie się jest prawdopodobne ze względu na wystąpienie przeszłego zdarzenia, w wyniku którego z winy jednostki inne podmioty poniosły szkodę.
Zakresem pojęcia zdarzeń warunkowych nie obejmuje się zdarzeń będących następstwem spełnienia się generalnego ryzyka działalności gospodarczej oraz, będących poza kontrolą jednostki, zdarzeń pochodzących z jej otoczenia naturalnego i ekonomiczno-społecznego. To oznacza, że nie ujawnia się jako zobowiązań warunkowych potencjalnych strat związanych z katastrofami naturalnymi, takimi jak na przykład: gradobicie, powódź, pożar czy trzęsienie ziemi, albo potencjalnych strat wywołanych strajkami załogi, nawet jeżeli wystąpienie takich zdarzeń jest wielce prawdopodobne, a jednostka nie jest ubezpieczona od skutków tych zdarzeń.
Do zobowiązań warunkowych nie zalicza się również udzielonych gwarancji na sprzedane wyroby i usługi. Przy sprzedaży produktów z gwarancją istnieje zwykle możliwość dość dokładnego oszacowania (na podstawie doświadczenia jednostki) kosztów związanych z naprawami gwarancyjnymi. Zobowiązania z tytułu przyszłych napraw gwarancyjnych wykazywane są jako rozliczenia międzyokresowe bierne.
WAŻNE!
Zobowiązania warunkowe nie mogą być wykazywane w bilansie jednostki. Ujmowane są w ewidencji pozabilansowej oraz ujawniane w informacji dodatkowej. Zgodnie z załącznikiem do ustawy o rachunkowości „Dodatkowe informacje i objaśnienia” obowiązkiem wykazania objęte są „zobowiązania warunkowe, w tym również udzielone przez jednostkę gwarancje i poręczenia, także wekslowe” (§ 1 pkt 13).
Ujawnienie istnienia zobowiązań warunkowych powinno mieć charakter opisowy z przedstawieniem szacunkowych skutków finansowych zdarzenia, jeżeli dokonanie takich szacunków jest możliwe. Ujawniane w sprawozdaniu finansowym zobowiązania warunkowe mogą wynikać jedynie ze zdarzeń, które zaistniały przed dniem bilansowym. Ze względu na to, że sprawozdanie finansowe traktuje o sytuacji jednostki na dzień bilansowy, nieuwzględniane są skutki zdarzeń mogących zaistnieć w przyszłości, np. zobowiązania warunkowe w związku z zamiarem udzielenia poręczeń w przyszłym okresie lub zobowiązania, które mogą pojawić się w związku z podjęciem w przyszłości ryzykownych przedsięwzięć gospodarczych.
Niemniej ustalenie kwoty wykazywanej w sprawozdaniu finansowym jako skutek zdarzeń warunkowych musi się opierać na informacjach dostępnych w dniu zatwierdzenia sprawozdania finansowego. To oznacza, że ujawniając istnienie zdarzeń warunkowych oraz szacując wartość zobowiązań warunkowych, należy wziąć pod uwagę zdarzenia następujące po dniu bilansowym.
Ze względu na to, że w ustawie o rachunkowości nie podano szczegółowego sposobu ujawniania zobowiązań warunkowych, można w tej kwestii posiłkować się rozwiązaniami zamieszczonymi w MSR nr 37. W § 86–87 tego standardu wskazuje się, aby w informacji dodatkowej zawrzeć:
• krótki opis charakteru zobowiązania warunkowego
• oraz, jeżeli jest to ze względów praktycznych wykonalne:
a) szacunkową wartość skutków finansowych tego zobowiązania,
b) przesłanki świadczące o istnieniu niepewności co do kwoty lub terminu wystąpienia zmniejszenia korzyści ekonomicznych oraz
c) informację o możliwości uzyskania zwrotów pomniejszających zobowiązanie szacując wartość zobowiązania warunkowego, można zatem uwzględnić odpowiednie roszczenia przeciwstawne wobec stron trzecich, które zmniejszą potencjalną stratę jednostki gospodarczej (dla przykładu: gdy wobec jednostki wysunięto roszczenie za zaniedbanie, które jest objęte ubezpieczeniem od odpowiedzialności lub podobnym ubezpieczeniem, wypłacanym po uznaniu roszczenia, kwota potencjalnej stra- ty może być obniżona o prawdopodobną wypłatę z polisy ubezpieczeniowej).
Ponadto w § 91–92 sugeruje się, aby w przypadku braku możliwości dokonania właściwych szacunków lub potrzeby zachowania tajemnicy gospodarczej, której ujawnienie mogłoby poważnie osłabić pozycję jednostki w sporach z innymi stronami, poinformować adresatów sprawozdania finansowego o fakcie niemożności ujawnienia którejś z wymienionych informacji z powyższych powodów.
Zobowiązanie traktowane jest jako warunkowe do momentu, w którym powstał obowiązek jego wypełnienia, co następuje na skutek wystąpienia tzw. zdarzenia obligującego. W myśl § 10 MSR nr 37 zdarzenie obligujące jest to zdarzenie powodujące pojawienie się obowiązku, sprawiającego, że jednostka nie ma realnej możliwości jego niewypełnienia. Zatem jeżeli przyszłe zmniejszenie korzyści ekonomicznych jest prawdopodobne i możliwe do ustalenia, należy zobowiązanie warunkowe „przekwalifikować” w zobowiązanie wykazywane w pasywach bilansu (w praktyce utworzyć rezerwę na zobowiązanie).
Dla przykładu, konieczność „przekwalifikowania” zobowiązań warunkowych do zobowiązań na dzień bilansowy wystąpi, gdy w sprawie przeciwko jednostce zostanie orzeczony niekorzystny wyrok sądowy lub przebieg postępowania przed sądem będzie wskazywać, że istnieje duże prawdopodobieństwo nałożenia na jednostkę obowiązku zapłacenia odszkodowania lub kary.
Przykład
Spółka „Alfa” została pozwana przez klienta „Omega” na kwotę 300 000 zł za niewywiązanie się z zobowiązań w terminie. Jedną z przyczyn niedotrzymania terminu było niezrealizowanie w terminie dostawy na rzecz spółki „Alfa” przez jej kontrahenta – firmę „Delta”. W związku z tym spółka „Alfa” wystąpiła z roszczeniem wobec firmy „Delta” na kwotę 80 000 zł. Opinie prawne oparte na analizach podobnych przypadków wskazywały na to, że istnieje prawdopodobieństwo, iż roszczenie klienta „Omega” zostanie uznane oraz że roszczenie spółki „Alfa” wobec firmy „Delta” jest uzasadnione i jest szansa, iż zostanie ono uwzględnione w ugodzie. Spółka „Alfa” poniosła koszty usług prawniczych w kwocie 8000 zł.
W tej sytuacji spółka „Alfa” roszczenie klienta „Omega” uznała za zobowiązanie warunkowe. Kwota tego zobowiązania została ustalona w wysokości 220 000 zł (300 000 zł – 80 000 zł). Treść noty ujawniającej te informacje w informacji dodatkowej może być następująca:
Klient „Omega” wystąpił przeciwko spółce z roszczeniami w kwocie 300 000 zł. Jednocześnie spółka wystąpiła z roszczeniem przeciwko firmie „Delta” w kwocie 80 000 zł. Wziąwszy pod uwagę opinie prawne dotyczące obydwu spraw, zobowiązanie warunkowe ustalono na kwotę 220 000 zł. W związku z prowadzonymi sprawami poniesiono koszty usług prawniczych w wysokości 8000 zł.
• art. 3 ust. 1 pkt 28 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości – j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694; ost.zm. Dz.U. z 2005 r. Nr 10, poz. 66
• Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, International Accounting Standards Board, 2002, s. 955–998
dr hab. Ryszard Kamiński
wykładowca w Katedrze Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu