O zbadanie zgodności z Konstytucją całej Ustawy wniósł w 2010 r. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Leszek Gardocki, argumentując, że przepisy te stwarzają mechanizmy nierównej ochrony własności i innych praw majątkowych oraz, że przyznają Polskiemu Związkowi Działkowców („dalej PZD”) liczne przywileje dotyczące trzech podstawowych sfer: pozycji PZD względem innych organizacji zrzeszających działkowców, sytuacji właścicieli gruntów, na których położone są rodzinne ogrody działkowe oraz stosunków PZD ze zrzeszonymi w nim działkowcami.
Po dokonaniu kontroli całej Ustawy, TK zakwestionował większość podstaw prawnych funkcjonowania PZD i wynikających z nich przywilejów. Za niekonstytucyjne TK uznał m. in. przepisy zawierające definicję ogrodu działkowego, jako obszaru gruntu będącego we władaniu PZD oraz przepisy umożliwiające założenie ogrodu działkowego wyłącznie na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz PZD. Ponadto, podważone zostały regulacje odnoszące się do nakazu nieodpłatnego przekazania gruntów Skarbu Państwa w użytkowanie lub użytkowanie wieczyste pod nowozakładany ogród działkowy, wyłącznie PZD. W wyroku podkreślono, że przepisy te pozbawiają w znacznej mierze ww. jednostki, prawa do swobodnego rozporządzania ich własnością, na inne cele niż zakładanie ogrodów działkowych.
TK odniósł się także do niekonstytucyjności licznych przepisów przyznających PZD monopol, np. w zakresie własności urządzeń, budynków i budowli rodzinnego ogrodu działkowego, przeznaczonych do wspólnego korzystania przez użytkujących działki i zapewniających funkcjonowanie ogrodu.
W odniesieniu do nadrzędnej zasady ochrony własności i innych praw majątkowych, TK uznał za niekonstytucyjne m. in. regulacje dotyczące obowiązku uzyskania zgody PZD na likwidację rodzinnego ogrodu działkowego.
Ponieważ TK zakwestionował większość podstaw prawnych istnienia oraz funkcjonowania PZD, zdecydował się odroczyć na okres 18 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw, utratę mocy obowiązującej uznanych za niekonstytucyjne przepisów Ustawy. Jedynie art. 10 Ustawy (odnoszący się do nakazu nieodpłatnego przekazania gruntów wyłącznie PZD) utraci moc z chwilą ogłoszenia, ze względu, jak podkreślił TK, na niemożność dłuższego tolerowania monopolistycznej pozycji PZD w dostępie do gruntów przekazywanych przez Skarb Państwa pod nowe ogrody.
Należy wskazać, że omawiany wyrok nie kwestionuje samej idei ogrodów działkowych, a jedynie ich organizację. Jak wskazał TK, konieczne jest uchwalenie nowej ustawy, w której ochroną prawną objęci zostaną przede wszystkim sami działkowcy, którzy w dobrej wierze, niekiedy od wielu lat, a nawet kilku pokoleń, użytkują przyznane im działki w funkcjonujących rodzinnych ogrodach działkowych. TK zaakcentował także, że ze względu na ochronę praw poszczególnych działkowców oraz idei ogrodnictwa działkowego, wymagane jest, aby z chwilą wejścia w życie nowej ustawy, grunty, na których w chwili obecnej położone są ogródki, miały zagwarantowany status gruntów przeznaczonych pod ogrody działkowe. Jest to ważne, ponieważ, w razie niewykonania we wskazanym terminie wyroku TK, wygaśnie zarówno prawo użytkowania wieczystego, jak i prawo użytkowania gruntów przyznane PZD, a pełnia praw rzeczowych wróci do właścicieli gruntów, na których funkcjonują ogródki.
Wydanie wyroku w praktyce pociąga za sobą daleko idące skutki, otwiera bowiem możliwość działania innych organizacji i stowarzyszeń zrzeszających działkowców. Jednakże zakwestionowanie przez TK przepisów Ustawy niesie ze sobą także zagrożenia. Już teraz wskazuje się, że zamiast reorganizacji zarządzania ogródkami działkowymi i dążenia do ochrony praw działkowców, może nastąpić odebranie im często bardzo atrakcyjnych terenów. Tereny te stanowią bowiem łakomy kąsek, zarówno dla zadłużonych gmin, które szukają sposobów na polepszenie finansów, jak i dla deweloperów, którzy mogliby tereny te wykorzystać pod nowe inwestycje, np. mieszkaniowe.
Podsumowując, w ogłoszonym w dniu 11 lipca 2012 r. wyroku TK dotyczącym rodzinnych ogrodów działkowych, za niezgodne z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej uznana została niemal połowa przepisów Ustawy. Kwestionując podstawy funkcjonowania PZD oraz wynikających z nich licznych przywilejów, TK odroczył o 18 miesięcy utratę mocy obowiązującej większości niekonstytucyjnych przepisów. W chwili obecnej pozostaje mieć nadzieję, że ustawodawca zajmie się przygotowaniem nowej ustawy w sposób szczególnie staranny i rozważny. Nie jest jednak wiadomo, czy po ww. okresie rodzinne ogródki działkowe obronią się, czy też zostaną zlikwidowane.
Patrycja Dzięgielewska, aplikant radcowski