W związku z obszernością materii, którą reguluje nowa ustawa, w niniejszej I części publikacji zostaną przedstawione trzy pierwsze sposoby nabycia obywatelstwa polskiego (z mocy prawa, poprzez nadanie oraz uznanie). Natomiast w następnej, II części publikacji zostanie przestawione nabycie obywatelstwa polskiego poprzez jego przywrócenie, a także zagadnienia związane z utratą obywatelstwa polskiego oraz z potwierdzeniem jego posiadania lub utraty.
Do czasu wejścia w życie nowej ustawy, kwestie związane z obywatelstwem polskim reguluje ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 z późn. zm., dalej „poprzednia ustawa”). Poprzednia ustawa straci moc z chwilą wejścia w życie nowej ustawy. Poprzednia ustawa była w ostatnich latach kilkakrotnie nowelizowana, jednak ostatecznie ustawodawca zdecydował się uregulować kwestie dotyczące obywatelstwa uchwalając nową ustawę. Intencją projektodawcy nowej ustawy było przede wszystkim dostosowanie polskich przepisów o obywatelstwie do nowoczesnych standardów, w tym do standardów międzynarodowych.
Istotną zmianą jest nieco inne niż w poprzedniej ustawie ujęcie zasady wyłączności obywatelstwa polskiego. Poprzednia ustawa stanowiła bowiem kategorycznie, że obywatel polski w myśl prawa polskiego nie może być uznany za obywatela innego państwa. Nowe przepisy inaczej rozwiązują problem podwójnego lub wielokrotnego obywatelstwa. Przewidują one, że obywatel polski posiadający równocześnie obywatelstwo polskie i obywatelstwo innego państwa bądź państw ma takie same prawa i obowiązki wobec Rzeczypospolitej Polskiej, jak osoba posiadająca jedynie obywatelstwo polskie. Dodatkowo, obywatel polski nie może wobec władz polskich powoływać się ze skutkiem prawnym na posiadane równocześnie obce obywatelstwo i na wynikające z niego prawa i obowiązki. Zgodnie z nową ustawą, obywatel polski może zatem jednocześnie posiadać obywatelstwa innych państw, jednak w zakresie praw i obowiązków obywatela bezwzględny priorytet został przyznany tylko obywatelstwu polskiemu.
Zgodnie z nową ustawą, obywatelstwo polskie z mocy prawa nabywa się jak dotychczas poprzez urodzenie w oparciu o zasadę prawa krwi (gdy co najmniej jedno z jego rodziców jest obywatelem polskim) oraz uzupełniająco o zasadę prawa terytorium (jeśli małoletni urodził się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani, nie posiadają żadnego obywatelstwa lub ich obywatelstwo jest nieokreślone). Małoletni nabywa także z mocy prawa obywatelstwo polskie gdy został znaleziony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani. Ponadto, z mocy prawa nabycie obywatelstwa polskiego następuje w konsekwencji przysposobienia pełnego małoletniego cudzoziemca, który nie ukończył 16 lat, przez osobę lub osoby posiadające obywatelstwo polskie.
Odnośnie nabycia obywatelstwa na mocy aktu władzy publicznej, nadal istotnym sposobem nabycia obywatelstwa polskiego będzie nadanie go przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Przy czym istotne jest, że w swoich kompetencjach Prezydent nie jest ograniczony żadnymi warunkami i może nadać obywatelstwo polskie każdemu cudzoziemcowi, na jego wniosek. Do postępowania o nadanie obywatelstwa polskiego nie stosuje się przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (poza doręczeniami) oraz przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Oznacza to przede wszystkim, że od postanowień Prezydenta nie służą środki odwoławcze ani skarga do sądu administracyjnego.
W nowej ustawie, odmiennie niż w dotychczasowym stanie prawnym, uregulowano kwestie nabycia obywatelstwa polskiego poprzez uznanie. Zgodnie z poprzednią ustawą, za obywatela polskiego mogła być uznana tylko osoba o nieokreślonym obywatelstwie lub nieposiadająca żadnego obywatelstwa, jeżeli zamieszkiwała w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, co najmniej 5 lat. Obecnie znacznie rozszerzono katalog przesłanek uznania za obywatela polskiego. Nowe regulacje przewidują warunki wymagane dla uznania za obywatela polskiego, odnoszące się między innymi do minimalnych okresów nieprzerwanego, legalnego przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, posiadania stabilnego i regularnego źródła dochodu, tytułu do lokalu mieszkalnego, statusu uchodźcy, określonych powiązań rodzinnych itp. Postępowanie w sprawie nabycia obywatelstwa w drodze uznania w wyżej wskazanym, poszerzonym zakresie, toczyć się będzie obecnie w oparciu o przepisy ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego a wydawanie decyzji w tym zakresie będzie leżało w kompetencji wojewody. Możliwość szerszego korzystania z trybu uznania za obywatela polskiego da większe gwarancje osobom starającym się o obywatelstwo, ponieważ osoby takie będą mogły wnosić odwołania w trybie postępowania administracyjnego oraz skarżyć decyzje do sądów administracyjnych. Podsumowując, istotna zmiana dotycząca obywatelstwa polskiego wprowadzona nową ustawą, polega na dopuszczeniu wielości obywatelstw, z zachowaniem prymatu obywatelstwa polskiego odnośnie praw i obowiązków obywatela. Nowa ustawa rozszerza także możliwości nabywania obywatelstwa polskiego w trybie uznania za obywatela polskiego decyzją wojewody. W sprawach dotyczących uznania za obywatela polskiego zgodnie z nową ustawą stosować się będzie przy tym przepisy o postępowaniu administracyjnym zaś decyzje w tym zakresie będą mogły być skarżone do sądu administracyjnego.
Krzysztof Niepytalski, aplikant radcowski
Marta Musioł, młodszy prawnik
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna