Głównym celem nowelizacji jest wyeliminowanie z obrotu prawnego niekonstytucyjnego mechanizmu podwójnego karania za ten sam czyn (niepłacenie składek za dany okres), a tym samym wprowadzenie odpowiednich sankcji gwarantujących rzetelne wywiązywanie się przez płatników z obowiązku opłacania składek.
Zanim jednak przedstawimy na czym polegają zmiany wprowadzone nowelizacją, warto wyjaśnić podstawowe instytucje, których dotyczą. Opłatę dodatkową reguluje ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r., Nr 205, poz. 1585, dalej „ustawa”). Jest ona wymierzana przez ZUS w przypadku nieopłacania składek lub opłacania ich w zaniżonej wysokości. Jej celem jest zdyscyplinowanie płatnika składek do prawidłowego wywiązywania się z obowiązku opłacania składek. Opłata dodatkowa jest karą zindywidualizowaną, jej wysokość wynosi od 1% do 100% nieopłaconych składek. Opłata ta nie jest przez ZUS wymierzana m.in. w przypadkach, gdy zadłużenie powstało wskutek okoliczności niezależnych od płatnika.
Z kolei, w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r., Nr 88, po. 553) zostało uregulowane m.in. przestępstwo polegające na uporczywym lub złośliwym naruszaniu praw pracownika w zakresie szeroko rozumianego ubezpieczenia społecznego. Przy czym, naruszanie uprawnień pracowniczych może polegać m.in. na nieopłacaniu bądź nieterminowym/niepełnym opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne, niewłaściwym prowadzeniu dokumentacji, od której uzależnione są świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
Z powyższego wynika, że w pewnych sytuacjach przepisy prawne dopuszczały podwójne sankcjonowanie czynu polegającego na niepłaceniu składek za dany okres.
Zgodnie z nowelizacją, pozostawiono co prawda przepisy ustawy, zgodnie z którymi w razie nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości ZUS może wymierzyć płatnikowi składek opłatę dodatkową do wysokości 100% nieopłaconych składek. Nowelizacja pozostawiła również przepis Kodeksu karnego przewidujący karanie osoby wykonującej czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, która złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego. Taka osoba podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Aby zapobiec jednak niekonstytucyjnemu mechanizmowi podwójnego karania opisanemu powyżej, nowelizacja dodała przepis, zgodnie z którym w stosunku do płatnika składek będącego osobą fizyczną, skazanego prawomocnym wyrokiem za nieopłacenie składek lub opłacenie ich w zaniżonej wysokości dodatkowej opłaty za ten sam czyn nie wymierza się.
Jednocześnie, jeśli wszczęte zostanie postępowanie w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie dotyczące nieopłacenia składek lub opłacenia ich w zaniżonej wysokości, to zgodnie z nowelizacją nie wszczyna się postępowania o wymierzenie dodatkowej opłaty płatnikowi będącemu osobą fizyczną za ten sam czyn. Wszczęte już postępowanie w tej sprawie zawiesza się do dnia zakończenia postępowania w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie.
Natomiast w przypadku, kiedy postępowanie w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie zakończy się prawomocnym skazaniem płatnika będącego osobą fizyczną za nieopłacenie składek lub opłacenie ich w zaniżonej wysokości: 1) wszczęte postępowanie o wymierzenie opłaty dodatkowej za ten sam czyn umarza się z urzędu; 2) decyzję o wymierzeniu dodatkowej opłaty za ten sam czyn uchyla się z urzędu, a pobraną opłatę zwraca się płatnikowi w terminie 30 dni od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego za przestępstwo lub wykroczenie. Jeżeli dodatkowo opłata nie zostanie zwrócona w terminie, podlega ona oprocentowaniu w wysokości równej odsetkom za zwłokę pobieranym od zaległości podatkowych, do dnia uprawomocnienia się wyroku.
Warto przy tym dodać, że do postępowań w sprawie o przestępstwo lub o wykroczenie oraz o wymierzenie dodatkowej opłaty za ten sam czyn polegający na nieopłaceniu składek lub opłaceniu ich w zaniżonej wysokości, wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie nowelizacji będą miały zastosowanie przepisy ustawy w brzmieniu nadanym nowelizacją.
Podsumowując, nowelizacja czyni zadość wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego poprzez wyeliminowanie możliwości podwójnego ukarania jednej osoby fizycznej (płatnika) za niewywiązywanie się z obowiązku należytego opłacania składek do ZUS.
Aneta Wrona-Kłoczko
aplikant radcowski
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna