Prawa i obowiązki członka zarządu wynikają zaś z przepisów ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2000 r., Nr 94, poz. 1037 ze zm., dalej „ksh”). Jednakże w większości przypadków, zwłaszcza w spółkach prowadzących rozwiniętą działalność operacyjną, członka zarządu ze spółką łączy dodatkowo stosunek umowny, określający szczegóły dotyczące jego zadań w ramach zarządzania spółką, oraz stanowiący podstawę otrzymywania przez członka zarządu wynagrodzenia. Tego rodzaju umowy mogą mieć różny charakter - w praktyce spotyka się zarówno umowy cywilnoprawne (tzw. kontrakty menedżerskie) jak i umowy o pracę.
W tym kontekście warto zwrócić uwagę, że umowy o pracę charakteryzują się daleko idącą ochroną przed nieuzasadnionym lub niezgodnym z prawem zwolnieniem pracownika (wypowiedzeniem umowy o pracę). W przypadku zatrudnienia członka zarządu na podstawie umowy o pracę, zakończenie współpracy z członkiem zarządu - pracownikiem, może zatem potencjalnie stać się przyczyną sporu i powoływania się przez odwołanego zarządcę na naruszenie przepisów prawa pracy.
Zarówno przepisy o spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i przepisy o spółce akcyjnej, przewidują możliwość swobodnego odwołania członka zarządu w każdym czasie (art. 203 §1 ksh, 370 §1 ksh). Jednocześnie jednak, przepisy te zastrzegają wyraźnie, że odwołanie nie pozbawia członka zarządu roszczeń ze stosunku pracy.
Istotne znaczenie ma zatem rozróżnienie odwołania członka zarządu z piastowanej przez niego funkcji (w sferze prawa handlowego), od rozwiązania stosunku pracy. Warto zwrócić uwagę, że organ uprawniony do odwołania członka zarządu w ramach stosunku korporacyjnego (np. rada nadzorcza, zgromadzenie wspólników), nie musi uzasadniać swojej decyzji i decyzja ta jest w zasadzie swobodna. Jeśli natomiast członek zarządu jest jednocześnie pracownikiem, to zgodnie z art. 30 §4 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy (tekst jednolity: Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 ze zm., dalej „kp”), w oświadczeniu pracodawcy (spółki) o wypowiedzeniu członkowi zarządu umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony powinna być wskazana przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie. Zasadność przyczyny wypowiedzenia podlega ocenie sądu pracy, który uznając, że wypowiedzenie jest nieuzasadnione, może w szczególności uwzględnić roszczenie o przywrócenie do pracy (art. 45 §1 kp). Wobec powyższego, wydawać by się mogło, że swoboda odwołania członka zarządu, nie da się pogodzić z ochroną przed nieuzasadnionym wypowiedzeniem, w sytuacji, gdy członek zarządu jest jednocześnie pracownikiem.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego, wypracowano jednak koncepcję, zgodnie z którą sam fakt odwołania członka zarządu, stanowi co do zasady uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę. Co więcej, w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się także, że nawet gdy wypowiedzenie umowy o pracę członkowi zarządu można uznać za bezprawne, odwołany z funkcji członek zarządu, zatrudniony wcześniej na tym stanowisku na podstawie umowy o pracę, nie może być przywrócony do pracy.
Niewątpliwie zatem, w pewnym sensie, wypowiedzenie umowy o pracę członkowi zarządu może być łatwiejsze z punktu widzenia pracodawcy, niż wypowiedzenie umowy o pracę zwykłemu pracownikowi. Należy jednak pamiętać, że każdy przypadek wypowiedzenia umowy o pracę członkowi zarządu musi być oceniany indywidualnie. Może bowiem zdarzyć się również tak, że odwołanie członka zarządu nie będzie automatycznie uzasadniało wypowiedzenia mu umowy o pracę. Taka sytuacja może mieć miejsce np. wówczas, gdy pracownik zatrudniony jest na stanowisku, które nie jest integralnie związane z pełnieniem funkcji członka zarządu. W przypadku, gdy pracownik zatrudniony był np. na samodzielnym stanowisku menedżerskim (np. dyrektora finansowego), po czym został powołany do zarządu i funkcję tę pełnił niejako „ubocznie”, nie można przyjąć, aby był on zatrudniony na stanowisku członka zarządu. Odwołanie z zarządu w takiej sytuacji nie musi więc automatycznie uzasadniać zwolnienia z pracy. W podanym przykładzie nie należałoby także wykluczać zasadności roszczenia o przywrócenie do pracy.
Oprócz zagadnień związanych z podstawami i konsekwencjami wypowiedzenia umowy o pracę zawartej z członkiem zarządu, równie istotne są zagadnienia dotyczące sposobu dokonania takiego wypowiedzenia. Dopóki bowiem członek zarządu sprawuje swoją funkcję, w umowie między nim a spółką oraz w sporze z nim, spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników bądź walnego zgromadzenia (art. 210 §1 ksh, art. 379 §1 ksh). W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwaliła się taka wykładnia powyższej zasady w kontekście wypowiadania umów o pracę, zgodnie z którą rada nadzorcza wówczas może wypowiedzieć członkowi zarządu umowę o pracę, gdy następuje to równocześnie z odwołaniem z funkcji członka zarządu.
Jeśli zaś rada nadzorcza równocześnie z odwołaniem członka zarządu nie wypowie mu umowy o pracę, w późniejszym czasie może tego dokonać tylko zarząd, jako organ uprawniony do reprezentacji spółki. Z chwilą bowiem odwołania członka zarządu z funkcji, przestaje być on członkiem zarządu i od tego momentu szczególna reguła reprezentacji spółki przez radę nadzorczą przestaje go dotyczyć. Względem odwołanego (byłego) członka zarządu, spółkę reprezentuje więc zarząd, nie zaś rada nadzorcza.
Jak wynika z powyższych rozważań, zagadnienia dotyczące wypowiedzenia umowy o pracę członkowi zarządu są złożone z punktu widzenia prawnego. Przed podjęciem decyzji o odwołaniu członka zarządu i wypowiedzeniu mu umowy o pracę zawsze warto zatem dokładnie przeanalizować związane z tym uwarunkowania i wybrać optymalne rozwiązanie, tak aby ograniczyć ryzyko sporu pomiędzy spółką a byłym zarządcą.
Krzysztof Niepytalski
aplikant radcowski
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna