Po pierwsze, należy wskazać, że obie te instytucje zostały zdefiniowane w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 z późn. zm., dalej „krio”). Rozwód ma na celu rozwiązanie małżeństwa (małżeństwo przestaje istnieć), a separacja jest swoistym czasem na „zastanowienie się”, czyli nie rozwiązuje małżeństwa, które trwa nadal pomimo orzeczenia separacji. Zarówno rozwód, jak i separacja powstają w wyniku wydania przez sąd stosownego orzeczenia. Sąd orzeka rozwód, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia. Żądanie rozwodu może zgłosić każdy z małżonków i musi być ono skonkretyzowane w pozwie, tzn. musi jednoznacznie wskazywać, że jeden małżonek lub oboje chcą rozwiązania małżeństwa w ten właśnie sposób.
Natomiast separacja jest orzekana przez sąd w sytuacji, gdy nastąpił zupełny rozkład pożycia. Nie musi być on trwały, jak przy rozwodzie. Po orzeczeniu separacji, możliwe jest wystąpienie przez małżonka lub obu małżonków z żądaniem o rozwód albo, wprost przeciwnie, z żądaniem o zniesienie separacji.
Aby precyzyjnie wskazać różnicę pomiędzy tymi dwoma instytucjami, należy zacząć od wyjaśnienia przesłanki ich orzekania, a więc rozkładu pożycia (w przypadku rozwodu - trwałego i zupełnego, w przypadku separacji - zupełnego). Czym więc jest to wspólne pożycie, które musi ulec rozkładowi, jeżeli chcemy wystąpić z powództwem o rozwód? Przez wspólne pożycie małżonków należy rozumieć ogół więzi pomiędzy nimi w sferze duchowej, fizycznej i gospodarczej. Wspólne pożycie polega więc na istnieniu między małżonkami łączności psychicznej oraz wzajemnych pozytywnych uczuć (miłości, szacunku, zaufania). Obejmuje ono również współżycie fizyczne. Natomiast w sferze gospodarczej polega na prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego (stąd standardowe pytanie sądu o wspólne półki w lodówce), zamieszkiwaniu razem, niekiedy na prowadzeniu wspólnej działalności zarobkowej lub gospodarczej. Ważne jest przy tym, że sąd jest zobowiązany do zbadania przyczyn rozkładu pożycia, nawet jeżeli małżonkowie zgodnie żądają rozwodu czy separacji.
Niekiedy jednak, pomimo trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego rozwód może nie być orzeczony. Dlaczego? Dzieje się tak w przypadku wystąpienia przesłanek (okoliczności), z powodu których orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne. I tak, orzeczenie separacji, jak i rozwodu nie jest dopuszczalne w sytuacji, gdy wskutek takiego orzeczenia miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Warto przy tym podkreślić, że chodzi jedynie o dobro małoletnich dzieci, a więc tych, które nie ukończyły jeszcze osiemnastu lat oraz dzieci wspólnych. Zatem, nie jest w tej sytuacji brane pod uwagę dobro dzieci wychowywanych co prawda przez obu małżonków, ale będących dziećmi jedynie jednego z nich, a które nie zostały przysposobione (adoptowane) przez drugiego z małżonków. Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego może być natomiast żądanie rozwodu przykładowo w sytuacji, gdy nasz małżonek cierpi na długotrwałą chorobę i potrzebuje opieki, albo gdy wskutek rozwodu mogłoby ucierpieć dobro wspólnych, ale pełnoletnich dzieci małżonków.
Orzeczenie rozwodu jest również niedopuszczalne, jeżeli żąda go tylko ten małżonek, który jest wyłącznie winny rozkładu pożycia. Od tej zasady przewidziane są dwa wyjątki, a mianowicie rozwód jest dopuszczalny, jeżeli drugi z małżonków wyrazi zgodę na rozwód lub jeśli odmowa wyrażenia zgody przez tego drugiego małżonka jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Warto przy tym również wskazać, że jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód.
Podsumowując, należy wskazać, że w przeciwieństwie do rozwodu, separacja jest czasem na „zastanowienie się” i nie rozwiązuje małżeństwa. Dlatego na żądanie małżonków lub jednego z nich, sądy orzekają separację w sytuacji, gdy nastąpił zupełny rozkład więzi pomiędzy małżonkami w sferze duchowej, fizycznej i gospodarczej. Przy czym, rozkład ten nie musi być trwały, jak przy rozwodzie, wystarczy aby był zupełny.
Aneta Wrona-Kłoczko
aplikant radcowski
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna