Istotą tych programów było i jest przyznawanie grantów na dofinansowanie udziału wybranych naukowców w projektach badawczych, prowadzonych w zagranicznych ośrodkach naukowych.
Dwa przelewy i dwie umowy
Wspomniane dofinansowanie obejmuje pokrycie kosztów podróży do zagranicznego ośrodka, a także kosztów pobytu za granicą. Ponadto jego wysokość jest kalkulowana w taki sposób, by uczestnik projektu mógł wyjechać z rodziną. O przyznaniu grantów decyduje Minister Nauki po rozpatrzeniu wniosków składanych przez wydziały szkół wyższych, instytuty PAN oraz inne jednostki zatrudniające naukowców.
Po decyzji Ministra zawiera się trójstronną umowę między MNiSW, jednostką naukową i naukowcem, który ma otrzymać dofinansowanie. Zgodnie z tą umową, MNiSW przekazuje środki jednostce naukowej, a ta przekazuje je dalej – swojemu pracownikowi, który wyjeżdża na zagraniczny projekt. Dla sprecyzowania stosunków między jednostką a beneficjentem programu, zawiera się dodatkową umowę dwustronną.
Pierwsza próba: stypendium
Kwoty otrzymywane przez naukowców – z reguły chodzi o pieniądze przekraczające 100 tys. zł. w skali roku – musiały wywołać pytania o ich skutki podatkowe. W pierwszej kolejności pytali sami naukowcy, którzy chcieli wiedzieć, czy granty są opodatkowane PIT-em czy zwolnione. Dla wyjaśnienia tej kwestii, składali wnioski o interpretacje indywidualne. Co ciekawe, pierwsze rozstrzygnięcia organów podatkowych były dla ludzi nauki korzystne.
Dyrektorzy izb skarbowych jednolicie zgadzali się z wnioskodawcami, że granty były całkowicie wolne od podatku na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 39 ustawy o PIT.
Przepis ten przewiduje zwolnienie m.in. dla stypendiów naukowych, których zasady przyznawania zostały zatwierdzone przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego po zasięgnięciu opinii Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego. W związku z tym wydawało się, że kluczem do sukcesu jest wykazanie, że grant może być uznany za stypendium naukowe. Jak już wspomnieliśmy, w pierwszym odruchu organy podatkowe wychodziły podatnikom naprzeciw.
Korzystna praktyka zaczęła się załamywać w 2010 r., kiedy jeden z dyrektorów IS wydał decyzję wymiarową, która stała w sprzeczności z wcześniejszymi interpretacjami. Definitywny koniec korzystnej praktyki nastąpił wraz z dwoma wyrokami NSA z 14 lutego 2012 r. (sygn: II FSK 1534/10 i II FSK 1604/10). W obydwu wyrokach NSA uznał, że dofinansowanie otrzymywane w ramach programu „Wsparcie międzynarodowej mobilności naukowców” nie może być uważane za „stypendium naukowe”, a co za tym idzie – nie jest objęte zwolnieniem, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 39 ustawy o PIT.
Druga próba: świadczenia pomocy materialnej
Odrzucając możliwość stosowania przepisu o stypendiach, NSA początkowo nie wypowiadał się na temat innych zwolnień, które mogłyby zostać wzięte pod uwagę w kontekście programów mobilności naukowców. W pierwszym okresie po załamaniu się korzystnej praktyki opartej na zwolnieniu dla stypendiów, naukowcy chętnie sięgali po zwolnienie wskazane w art. 21 ust. 1 pkt 40, dotyczące „świadczeń pomocy materialnej dla uczniów, studentów, uczestników studiów doktoranckich i osób uczestniczących w innych formach kształcenia”.
Co prawda organy podatkowe zgodnie twierdziły, że to zwolnienie także się nie stosuje, ale z początku ich podejście było odrzucane w większości wyroków sądowych. Taki był stan orzecznictwa, kiedy po raz pierwszy pisaliśmy o programie mobilności naukowców (artykuł z lipca 2012 r.). Jednakże ta tendencja także się załamała – wraz z wyrokiem NSA z 12 kwietnia 2013 r. (II FSK 1700/11). Zanim zreferujemy ten wyrok, musimy zrobić dygresję na temat konstrukcji zwolnienia opisanego w art. 21 ust. 1 pkt 40 ustawy o PIT.
Cztery warunki w tym jeden sporny
Wspomniany powyżej przepis (jego pełne brzmienie zostało przedstawione w wyborze przepisów pod artykułem) przyznaje prawo do zwolnienia, które zależy od spełnienia czterech warunków. Dla uzyskania zwolnienia naukowiec musi wykazać, że:
a) dofinansowanie udziału w zagranicznym projekcie badawczym było „świadczeniem pomocy materialnej”;
b) dofinansowanie zostało przyznane w związku z udziałem „w innych formach kształcenia” (innych niż te, w których biorą udział uczniowie, studenci i doktoranci);
c) środki na dofinansowanie pochodziły z budżetu państwa i
d) wspomniane powyżej środki zostały przyznane na podstawie regulacji wskazanych w art. 21 ust. 1 pkt 40, z których kluczowe znaczenie ma Prawo o szkolnictwie wyższym.
Nigdy nie było większego sporu, że naukowiec uczestniczący w programie wspierania mobilności międzynarodowej spełnia pierwsze trzy warunki. Wątpliwości dotyczyły warunku czwartego, czyli podstawy prawnej otrzymywania środków na dofinansowanie. Analizowany przepis uzależnia stosowanie zwolnienia od tego, czy pomoc materialna została przyznana na podstawie Prawa o szkolnictwie wyższym. Tymczasem granty, o których tutaj piszemy, są przyznawane na podstawie ustawy o zasadach finansowania nauki z 2010 r. (dawniej stosowano ustawę o tej samej nazwie z 2004 r.).
Interpretacja szeroka…
Korzystna linia orzecznictwa opierała się na przekonaniu, że powyższa różnica (ustawa o zasadach finansowania nauki zamiast Prawa o szkolnictwie wyższym) jest nieistotna. Sądy uznawały, że sformułowanie „Prawo o szkolnictwie wyższym” powinno być rozumiane szeroko – jako odesłanie do wszystkich przepisów regulujących zasady tego szkolnictwa, nie wyłączając ustawy o zasadach finansowania nauki. Dlatego dofinansowanie otrzymane na podstawie tej ustawy też powinno być objęte zwolnieniem wskazanym w art. 21 ust. 1 pkt 40 ustawy o PIT.
Dochodząc do takiej konkluzji, sądy odwoływały się do kilku argumentów. Jednym z najważniejszych było spostrzeżenie, że – odsyłając do „Prawa o szkolnictwie wyższym” – ustawodawca nie wskazał jego daty i adresu publikacyjnego. To zaś mogło sugerować, że nie miał na myśli konkretnej ustawy, ale ogół przepisów regulujących zagadnienia szkolnictwa wyższego. Trzeba bowiem dodać, że kiedy ustawa podatkowa odsyła do innego aktu normatywnego, podawanie jego daty i adresu publikacyjnego jest normą (do wyjątków należą odesłania do kodeksów, gdzie takie informacje są na ogół pomijane).
…może być błędna
Niestety powyższa argumentacja została podważona we wspomnianym już wyroku NSA z 12 kwietnia 2013 r. (II FSK 1700/11). Sędziowie NSA dostrzegli ważny kontrargument, który wypadł z pola widzenia sądom pierwszej instancji. Okazuje się, że brak daty i adresu publikacyjnego w odesłaniu do Prawa o szkolnictwie wyższym może być łatwo wytłumaczony. Odesłanie to zostało zawarte w art. 21 ust. 1 pkt 40 ustawy o PIT, a obowiązujące brzmienie tego przepisu zostało ustalone… ustawą Prawo o szkolnictwie wyższym. Można zatem zrozumieć, że formułując przepis podatkowy, ustawodawca, a jeszcze bardziej projektodawca – nie znali daty ani adresu publikacyjnego ustawy do której odsyłali, skoro odesłanie miało być skutkiem tej właśnie ustawy.
Podsumowując te wywody, musimy stwierdzić, że NSA odrzucił tezę, jakoby granty z programu międzynarodowej mobilności naukowców były objęte zwolnieniem z art. 21 ust. 1 pkt 40 ustawy o PIT. Wydaje się przy tym, że konkluzja NSA jest prawidłowa.
Światło w tunelu
Czy to oznacza, że naukowiec biorący udział w programach, o których tutaj mowa, musi zapłacić podatek od całego grantu? Okazuje się, że niekoniecznie. Praktyka sądowa stworzyła kolejną furtkę, która pozwala skorzystać ze zwolnienia w odniesieniu do części dofinansowania.
Przepisy ustawy o PIT – art. 21 ust. 1 pkt 39 i pkt 40 – budziły dotąd największe zainteresowanie, dlatego że stwarzały nadzieję na objęcie grantu całkowitym zwolnieniem. Teraz, kiedy te nadzieje stają się nieaktualne, beneficjenci programów międzynarodowej mobilności mogą skierować swoją uwagę na zupełnie inny przepis. Przepis, który dotąd był na uboczu sporów o opodatkowanie dofinansowania dla wyjeżdżających naukowców.
Druki PIT 2013 / 2014 - PIT-37, PIT-36 i inne formularze do rozliczeń rocznych
Kiedy impreza integracyjna jest przychodem pracownika
Przekazanie składnika majątku firmy na cele osobiste - skutki w PIT i VAT
Zwolnienie częściowe: aprobata NSA
Idzie tutaj o art. 21 ust. 1 pkt 16 ustawy o PIT, który stwierdza, że wolne od podatku są m.in. diety i należności za czas podróży służbowej pracownika – do wysokości określonej w odrębnych przepisach (pełne brzmienie art. 21 ust. 1 pkt 16 zostało podane w wyborze przepisów na końcu artykułu). Wspomniane tutaj „odrębne przepisy” to rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 stycznia 2013 r. w sprawie „należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej”. Rozporządzenie to obowiązuje od 1 marca 2013 r. We wcześniejszych latach obowiązywało bardzo podobne rozporządzenie z 19 grudnia 2002 r.
W świetle tych regulacji pracownik sfery budżetowej, który wykonuje zagraniczną podróż służbową ma prawo do dziennej diety, a także do zwrotu niektórych kosztów, z czego najważniejsze są koszty noclegów. Co z tego wynika dla naukowców korzystających z programu międzynarodowej mobilności? Zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez NSA w wyroku z 12 października 2012 r. (sygn. II FSK 309/11), tacy naukowcy mogą uznać, że otrzymane przez nich dofinansowanie jest wolne od podatku do wysokości należności, które zostałyby im przyznane, gdyby odbywali podróż służbową jako pracownicy sfery budżetowej. Podstawą takiego rozstrzygnięcia był powołany już art. 21 ust. 1 pkt 16 ustawy o PIT.
O jakich kwotach mówimy
Po dokładniejszym zbadaniu, jakie kwoty mogą być zwolnione od opodatkowania dzięki temu ostatniemu przepisowi, dochodzimy do wniosku, że zwolnienie może objąć większą część dofinansowania otrzymanego w ramach programu mobilności. Z reguły takie dofinansowanie opiewa na kwotę, która oscyluje w okolicach 150 tys. zł w skali roku. Z kolei dokładna wartość zwolnienia zależy od stopnia udokumentowania wydatków poniesionych w związku z udziałem w zagranicznym projekcie badawczym, a także od kraju, w jakim ten projekt się odbywał.
W związku z konstrukcją rozporządzeń Ministra Pracy i Polityki Społecznej dwie najważniejsze pozycje wpływające na rozmiary zwolnienia to dzienna dieta oraz koszty noclegowe. Ta pierwsza zależy wyłącznie od kraju, do jakiego wyjechał naukowiec w ramach programu mobilności. Dla przykładu, jeżeli tym krajem jest Francja, naukowiec może odliczyć diety w wysokości 50 euro za każdy dzień. Może też odliczyć udokumentowane koszty noclegu do wysokości 180 euro za każdy dzień (podana wysokość limitu również dotyczy pobytu we Francji). Jeżeli nie ma dokumentów potwierdzających poniesienie kosztów noclegowych, naukowiec może odliczyć koszty zryczałtowane, wynoszące 25 proc. limitu; wobec tego w tym drugim przypadku odliczenie kosztów noclegowych wyniesie 45 euro dziennie.
Okazuje się zatem, że w przypadku wyjazdu do Francji, częściowe zwolnienie od podatku może objąć przychód o wartości 95 euro dziennie (zakładając brak dokumentów potwierdzających poniesienie kosztów noclegowych). Daje to ok. 2850 euro miesięcznie i ponad 34 tys. euro w skali rocznej. W efekcie różnica między przychodem z tytułu grantu i kwotą zwolnioną od podatku jest stosunkowo niewielka; może się nawet zdarzyć, że zwolnienie częściowe będzie w istocie zwolnieniem całkowitym.
Trzeba przy tym zaznaczyć, że stawki diet oraz limitów noclegowych, jakie zostały podane powyżej, pochodzą z rozporządzenia obowiązującego od 1 marca 2013 r. Stawki obowiązujące wcześniej były nieco niższe. Poza tym relatywnie wysokie są stawki obowiązujące przy wyjazdach do Francji. Dla większości innych krajów rozporządzenie przewiduje stawki niższe.
Wyrok podsumowujący orzecznictwo
Ostatnie orzeczenie dotyczące zwolnień dla naukowców korzystających z programów międzynarodowej mobilności zapadło w ubiegłym miesiącu. Był to wyrok WSA w Krakowie z 9 maja 2013 r. (I SA/Kr 281/13). Sąd rozpatrywał skargę na interpretację indywidualną, w której organ podatkowy (Dyrektor IS w Katowicach) wyraził bardzo restrykcyjny pogląd, wedle którego naukowcy, o których tutaj mowa, nie mogą korzystać z żadnych zwolnień, a więc powinni płacić PIT od całości dofinansowania.
Sąd uchylił tę interpretację, a uzasadnienie wyroku może być uważane za podsumowanie dotychczasowego orzecznictwa. Stwierdzono w nim, że podatnik nie może korzystać ze zwolnień całkowitych wskazanych w art. 21 ust. 1 pkt 39 i 40 ustawy o PIT, ale może skorzystać ze zwolnienia częściowego, które wynika z art. 21 ust. 1 pkt 16 ustawy o PIT. Uzasadniając obydwie tezy, WSA powołał się na orzeczenia NSA, o których wspomnieliśmy powyżej.
Wybór przepisów
Art. 21.
1. Wolne od podatku dochodowego są:
16) diety i inne należności za czas:
a) podróży służbowej pracownika,
b) podróży osoby niebędącej pracownikiem
– do wysokości określonej w odrębnych ustawach lub w przepisach wydanych przez ministra właściwego do spraw pracy w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju, z zastrze-żeniem ust. 13;
39) stypendia otrzymywane na podstawie przepisów o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, stypendia doktoranckie otrzymywane na podstawie przepisów – Prawo o szkolnictwie wyższym oraz inne stypendia naukowe i za wyniki w nauce, których zasady przyznawania zostały zatwierdzone przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego po zasięgnięciu opinii Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego albo przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania;
40) świadczenia pomocy materialnej dla uczniów, studentów, uczestników studiów doktoranckich i osób uczestniczących w innych formach kształcenia, pochodzące z budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz ze środków własnych szkół i uczelni – przyznane na podstawie przepisów o systemie oświaty oraz Prawo o szkolnictwie wyższym;
Piotr Kaim, doradca podatkowy