Pracownik wystawił pustą fakturę. Kto za to odpowiada? Pracodawca (podatnik VAT)?

• W jaki sposób doszło do fałszowania faktur przez pracownika
• Jakie pytania zadano TSUE na temat ponoszenia odpowiedzialności przez pracodawcę za sfałszowane faktury przez pracownika
• Kiedy według Rzecznika Generalnego TSUE pracodawca odpowiada za sfałszowane faktury przez jego pracownika
• Jakie wnioski płyną z opinii Rzecznika TSUE na temat odpowiedzialności za fałszowanie faktur przez pracownika

W omawianej sprawie, która ostatecznie będzie rozpatrywana przez TSUE, doszło do fałszowania faktur przez pracownika.

W jaki sposób doszło do fałszowania faktur przez pracownika

Sporne faktury z danymi spółki były wystawiane bez wiedzy i zgody przez pracownicę spółki. Faktury wystawiano poza systemem i nie przekazywano ich do księgowości spółki. Stąd nie były też ujawniane w składanych deklaracjach podatkowych. Proceder trwał przez ponad 4 lata. Pracownica przyznała się do nielegalnego wykorzystywania danych spółki. W sprawie bezspornym był fakt, iż faktury dokumentowały dostawę towarów i świadczenie usług, które faktycznie nie były wykonane. Łączna kwota uszczuplenia budżetowego z tytułu VAT wyniosła niemal 1,5 mln zł. Faktury były zaś wystawiane do paragonów fiskalnych z transakcji z innymi niż widniejące na fakturach VAT podmiotami. Paragony pochodziły np. z koszy na śmieci na stacji paliw (były wyrzucane przez osoby nieprowadzące działalności). Oczywiście dotyczyło to okresów sprzed 2020 r., kiedy to można było jeszcze wystawiać faktury do paragonów bez NIP.

Zdaniem organów podatkowych pracodawca nie dochował należytej staranności w tym, aby zapobiec procederowi. Pracownica nie miała dokładnie określonego na piśmie zakresu obowiązków. Miała bardzo szeroki zakres uprawnień, gdzie mieściła się możliwość wystawiania faktur VAT do paragonów poza systemem. Brak właściwego nadzoru i właściwej organizacji pracy spowodował, że prezes zarządu spółki odkrył nieprawidłowości dopiero w związku z kontrolą krzyżową organu podatkowego.

Organ podatkowy uznał, że pracodawca powinien zapłacić VAT z tych faktur na podstawie art. 108 ustawy o VAT, uznając je ze puste faktury.

Jakie pytania zadano TSUE na temat ponoszenia odpowiedzialności przez pracodawcę za sfałszowane faktury przez pracownika

Sprawa ostatecznie trafiła do NSA, który postanowieniem z 26 maja 2022 r. (sygn. akt I FSK 1212/18) zwrócił się z pytaniem prejudycjalnym do TSUE. Zadał dwa pytania. 

Pierwsze z nich dotyczyło podmiotu zobowiązanego do zapłaty VAT ze sfałszowanych przez pracownika faktur, który posłużył się danymi pracodawcy. Czy VAT powinien zapłacić pracownik czy pracodawca?

Drugie pytanie dotyczyło ustalenia, czy pracodawca ma zapłacić VAT tylko, gdy można mu zarzucić brak należytej staranności w nadzorze nad pracownikiem.

NSA dostrzegł bowiem różne racje, np. że:
1) uznanie braku odpowiedzialności pracodawcy skutkowałoby przerzuceniem tej odpowiedzialności za prowadzenie działalności gospodarczej przez przedsiębiorców na państwo;
2) wystawcą faktury zobowiązanym do zapłaty podatku na podstawie art. 108 ustawy o VAT nie może być podmiot, którego danymi bezprawnie posłużono się w treści faktury, a zatem podmiot, pod który bezprawnie „podszył się” inny podmiot; innymi słowy – obowiązek zapłaty VAT z pustej faktury trudno adresować wobec podmiotu, który z wystawieniem faktury nie miał nic wspólnego.

Co ciekawe, NSA zauważył m.in., że adresowanie obowiązku zapłaty podatku z pustej faktury do pracownika powoduje ryzyko niewykonania tego obowiązku z uwagi na sytuację majątkową tej osoby. Z drugiej strony – to pracownik ma najczęściej sformułowane zarzuty karne z tytułu wystawienia nierzetelnej (fałszywej) faktury przy wykorzystaniu mechanizmów VAT. To zaś przemawiałoby za tym, by również na gruncie podatkowym to pracownik faktycznie popełniający oszustwo podatkowe poprzez wystawienie fałszywej faktury z wykazanym VAT był zobowiązany do jego zapłaty.

Kiedy według Rzecznika Generalnego TSUE pracodawca odpowiada za sfałszowane faktury przez jego pracownika

Wydanie orzeczenia przez Trybunał jest poprzedzone opinią Rzecznika Generalnego TSUE. Rzecznik wydał 21 września 2023 r. opinię co do odpowiedzialności przedsiębiorców za działania pracowników wystawiających fikcyjne faktury (sprawa o sygn. C-442/22).

Rzecznik na wstępie przypomniał, że sam „brak wiedzy” podatnika nie wystarczy, by jego przedsiębiorstwo uniknęło odpowiedzialności za niezapłacony VAT. Wystarczy bowiem, że firma powinna była wiedzieć, iż dokonując transakcji uczestniczy w transakcji związanej z oszustwem w zakresie VAT.

Rzecznik dostrzegł specyfikę sytuacji. Otóż art. 203 dyrektywy VAT dotyczy zasadniczo wystawcy faktur. Jednak sprzedawca widoczny na fakturze (czyli spółka), który zwykle wystawia faktury, nie sporządził faktur pustych. Te zostały natomiast wystawione przez pracownicę stacji, która jedynie posłużyła się firmą swojego pracodawcy (użyła jego nazwy, adresu i numeru NIP). Spółka zaś nie chce jedynie odpowiadać za korzyść majątkową osoby trzeciej (nabywców fikcyjnych faktur, z którymi nie ma żadnego związku). Z jednej więc strony – pracownica nie była całkowicie osobą obcą (osobą trzecią), ale faktury wystawiała bez wiedzy i zgody firmy.

Innymi słowy, jak tłumaczy Rzecznik, jeśli firma:
(…) działała w dobrej wierze, to jest ona raczej ofiarą niż sprawcą i nie może mieć do niej zastosowania art. 203 dyrektywy VAT. Jeśli natomiast nie działała w dobrej wierze oraz zachowanie wystawcy faktury można jej przypisać jako jej własne (ze względu na szczególną bliskość lub odpowiedzialność), wówczas może ona również ponosić odpowiedzialność jako wystawca nieprawidłowej faktury.

Jak dalej tłumaczył Rzecznik:

• wystawienie tych faktur nie może być przypisane spółce, bo trzeba odróżnić wystawianie faktur w imieniu spółki od wystawiania faktur „pod firmą spółki” (bez jej wiedzy).
• spółka może natomiast ponosić winę np. „w wyborze” pracownika (czy bardziej „w nadzorze”),
• spółkę należy uznać za działającą w dobrej wierze, pod warunkiem że nie można jej zarzucić żadnej jej własnej winy,
• o tym, czy taka wina występuje w sprawie, może zadecydować wyłącznie sąd krajowy.

Reasumując, zdaniem Rzecznika:
Artykuł 203 dyrektywy 2006/112/WE w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej należy interpretować w ten sposób, że pozorny wystawca faktury na fikcyjne transakcje tylko wtedy jest zobowiązany do zapłaty wykazanego na niej podatku, gdy 
(1) adresatowi faktury nie można już odmówić odliczenia podatku, 
(2) to jemu należy przypisać wystawienie faktury przez osobę trzecią na podstawie szczególnej odpowiedzialności (w szczególności związku) i 
(3) nie działał w dobrej wierze. 
Dobra wiara może przy tym zostać wykluczona tylko przy własnej winie pozornego wystawcy. Ta wina może w przypadku podatnika także przejawiać się w zawinionym nieprawidłowym wyborze pracowników lub nadzorze nad nimi.

Jakie wnioski płyną z opinii Rzecznika TSUE na temat odpowiedzialności za fałszowanie faktur przez pracownika

Opinia rzecznika generalnego TSUE nie ma charakteru wiążącego ani dla Trybunału, ani dla sądów krajowych. Często jednak stanowiska (czy spostrzeżenia) tam zawarte są cytowane np. w orzeczeniach TSUE czy sądów krajowych.

Co do zasady więc, zdaniem Rzecznika, administracja skarbowa nie powinna egzekwować podatku od przedsiębiorcy. Podatkiem może natomiast być obciążony sam pracownik, który wystawiał puste faktury.

Pracodawca może jednak odpowiadać za błędy w nadzorze nad pracownikami czy księgowością. Rolą sądu krajowego będzie weryfikacja postępowania przedsiębiorcy. Czyli – jeśli TSUE podzieli argumentację Rzecznika, to również organy podatkowe, zobligowane do wykładni dokonanej przez TSUE, będą musiały analizować aspekt nadzoru pracodawcy nad pracownikami.

I tu również pojawia się aspekt dobrej wiary. Organy podatkowe mogą ją podważyć, gdy wykażą, iż pracodawca np. wiedział o działaniach swojego pracownika bądź np. wykazał się rażącym niedbalstwem.

Niezależnie od tego aspektu sprawy przepisy o obowiązku zapłaty VAT z pustej faktury (art. 108 ustawy/art. 203 dyrektywy) mają i tak znaczenie wówczas, kiedy to istnieje ryzyko uszczupleń budżetowych. W związku z oszustwem podatkowym nie może być bowiem tak, iż fiskus bezpodstawnie wzbogaciłby się (co wynika i z opinii Rzecznika, i z wcześniejszego orzecznictwa). Podatnik nie powinien ponosić odpowiedzialności za niezapłacony VAT, gdy adresaci pustych faktur nie odliczyli z nich VAT.

Łukasz Matusiakiewicz, radca prawny specjalizujący się w prawie podatkowym