Spółka dzierżawi grunt rolny na okres 10 lat. Dzierżawa wiąże się z koniecznością dokonania inwestycji w sprzęt, które w kontekście uzyskiwanych przychodów stają się nieopłacalne. Kalkulacja ekonomiczna skłania nas do decyzji zerwania tej umowy za cenę zapłacenia przewidywanej umową kary umownej. Czy zapłacona w tych okolicznościach kara umowna stanowiłaby koszt uzyskania przychodu?
Kary umowne są instytucją prawa cywilnego. Przepis art. 483 § 1 k.c. stanowi, iż można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy, czyli kary umownej. Według powyższego przepisu kara umowna jest określoną w umowie sumą pieniężną, jaką strona umowy zobowiązana jest zapłacić w przypadku powstania szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań.
Kosztami uzyskania przychodów zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych są wydatki poniesione w celu uzyskania przychodów z wyjątkiem kosztów wymienionych w art. 16 ust. 1.
W świetle powyższego przepisu, aby można uznać dany wydatek za koszt uzyskania przychodu muszą być spełnione dwa podstawowe warunki:
1) celem wydatku powinno być osiągnięcie przychodów,
2) wydatek nie może znajdować się na liście zawartej w art. 16 ust. 1 stanowiącej katalog wydatków, które nie mogą być zaliczone do kosztów uzyskania przychodów.
W przypadku kar umownych w art. 16 ustawy przewidziane są określone wyłączenia z kosztów. Mianowicie zgodnie z pkt 22 tego artykułu wyłączeniu z kosztów uzyskania przychodów podlegają kary umowne z tytułu:
• wad dostarczonych towarów, wykonywanych robót i usług,
• zwłoki w dostarczeniu towaru wolnego od wad,
• zwłoki w usunięciu wad towarów albo wykonanych robót i usług.
Przepis ten nie zabrania zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów wszelkich kar umownych, lecz dotyczy tylko kar umownych z wymienionych tytułów.
A zatem, w odniesieniu do kar umownych ponoszonych z innych tytułów można wysnuć wniosek, że jeżeli zapłacona kara umowna stanowi wydatek poniesiony w celu uzyskania przychodów, to nie będzie przeszkód, aby zaliczyć go do kosztów uzyskania przychodów. Jednak należy pamiętać, że trzeba wykazać, że kara umowna ma na celu uzyskanie przychodu, choćby w sposób pośredni. A to w rozpatrywanym przypadku budzi sporo problemów.
Z treści pytania wynika, że odstąpienie od umowy i wynikająca z tego tytułu konieczność zapłacenia kary umownej podyktowane są nieopłacalnością dalszego realizowania przedsięwzięcia gospodarczego, a więc chęcią zapobieżenia ewentualnym stratom finansowym.
Z orzecznictwa wynika, że nie jest ostatecznie jasne, jak należy traktować tego typu wydatki, których celem poniesienia jest zapobieżenie lub zmniejszenie przyszłych strat. Takie działanie nie jest bowiem wprost ukierunkowane na cel, jaki wyznacza art. 15 ust. 1 u.p.d.o.p., tj. nie zmierza do osiągnięcia przychodu.
Stanowisko to znalazło odzwierciedlenie w wyroku NSA z 13 grudnia 1996 r. (sygn. akt SA/Łd 2683/95), w którym sąd stwierdził, że „odstąpienie od umowy i poniesione w związku z tym wydatki na kary umowne mające na celu zapobieżeniu stracie (lub zmniejszeniu straty) nie jest tożsame z działaniem w celu osiągnięcia przychodu”. Podobnie wypowiedział się NSA w wyroku z 12 marca 1999 r. (sygn. akt I SA/Po 1362/98), który stwierdził, że „skoro art. 15 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych mówi, że kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów, to odstąpienie od umowy nie zmierza do osiągnięcia przychodu”.
W pierwszym z zacytowanych wyroków sąd posunął się jeszcze dalej w swych wnioskach, stwierdzając, że uznanie za koszt uzyskania przychodu kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy nie jest możliwe nawet w sytuacji, gdy celem odstąpienia od umowy jest stworzenie warunków do zawarcia innej korzystniejszej umowy.
Zgoła inaczej do tego problemu podszedł sąd w aktualniejszym wyroku z 27 stycznia 2003 r. (sygn. akt III SA 1652/01), uznając, że kwota wypłacona na podstawie zawartej umowy o wcześniejszym rozwiązaniu umowy najmu może stanowić koszt uzyskania przychodu, jeżeli rozwiązanie umowy przyczyniło się do zwiększenia przychodów poprzez podwyższenie czynszu i przeprowadzenie remontu. Sąd wytknął bowiem organowi odwoławczemu naruszenie przepisów postępowania, gdyż nie odniósł się on do podnoszonych przez skarżącego argumentów, że bez wcześniejszego rozwiązania umowy nie byłoby możliwe przeprowadzenie remontu pomieszczeń oraz podwyższenia stawek czynszu. W ten sposób sąd przypomniał o naczelnej zasadzie określonej w art. 15 ust. 1, że istotny jest cel, w jakim ponoszone są określone wydatki. Zgodnie z przeprowadzonym przez sąd wywodem „Poprzez sformułowanie »w celu« należy zatem rozumieć dążenie do osiągnięcia jakiegoś stanu rzeczy (przychodu), a dążenie podatnika ma przymiot »celowości«, jeżeli na podstawie dostępnej wiedzy o związkach przyczynowo-skutkowych można zasadnie uznać, że poniesiony koszt może przynieść oczekiwane następstwo”.
Odnosząc się zatem do przytoczonego orzecznictwa, można pokusić się o następujące wnioski:
• jeżeli odstąpienie od umowy miało na celu zapobieżenie stratom bądź ich zmniejszenie, to należy zgodzić się, że działanie takie nie spełnia wymogów art. 15 ust. 1 i zapłacona z tego tytułu kara umowna nie będzie stanowiła kosztu uzyskania przychodu, ale
• kara umowna poniesiona przez podatnika na rzecz kontrahenta z tytułu odstąpienia od umowy może być uznana za koszt uzyskania przychodu w sytuacji, gdy podatnik wykaże, że zapłata kary ma związek z przyszłymi potencjalnymi przychodami.
Należy przy tym pamiętać, że zapłata kary umownej powinna wynikać z umowy. Jeżeli bowiem z samej treści umowy nie wynika, że strony w przypadku odstąpienia od umowy zobowiązane są do zapłacenia kar umownych, to zapłata kary nie wynika z żadnego obowiązku umownego i nie może być zaliczona do kosztów uzyskania przychodów (wyrok NSA z 29 września 1999 r. sygn. akt I SA/Wr 1660/97). Z treści pytania wynika, że odstąpienie od umowy podyktowane jest nieopłacalnością wykonania zobowiązania a więc chęcią zapobieżenia ewentualnym stratom finansowym. Zgodnie zatem z wnioskami płynącymi z orzecznictwa NSA kara umowna, którą spółka zobligowana jest zapłacić za odstąpienie od umowy dzierżawy, nie będzie stanowiła kosztu uzyskania przychodu. Przyjęcie przeciwnego poglądu, mimo że korzystne dla spółki, naraża spółkę na spór z organami podatkowymi.
Anna Bogusz
Podstawa prawna:
art. 15 ust. 1, art. 16 ust. 1 pkt 22 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn.zm.).