Udostępnianie akt w praktyce ma zastosowanie głównie podczas postępowania podatkowego. Zgodnie z przepisami Ordynacji podatkowej postępowanie podatkowe powinno być prowadzone w sposób budzący zaufanie do organów podatkowych. Organy podatkowe zobowiązane są udzielać niezbędnych informacji i wyjaśnień o przepisach prawa podatkowego pozostających w związku z przedmiotem tego postępowania.
Dla pełnego zobrazowania naruszenia tych zasad warto zacytować stanowisko WSA w Lublinie, który w wyroku z 10 listopada 2006 r. (sygn. akt I SA/Lu 413/06; niepublikowany) wyjaśnił, że odmowa udzielenia pisemnej interpretacji co do zakresu i sposobu zastosowania prawa podatkowego, w związku z toczącym się postępowaniem kontrolnym, wszczętym po złożeniu wniosku o taką interpretację przez podatnika, jest naruszeniem zasady prowadzenia postępowania podatkowego w sposób budzący zaufanie do organów podatkowych.
Zasady postępowania
Głównymi zasadami postępowania podatkowego są, po pierwsze, prawo do czynnego udziału strony w postępowaniu podatkowym; po drugie, podatnik będący stroną postępowania podatkowego może przeglądać akta swojej sprawy, które zgromadził w swojej dokumentacji fiskus.
Przepisy przewidują bowiem, że w każdym stadium postępowania organ podatkowy zobowiązany jest umożliwić stronie przeglądanie akt sprawy oraz sporządzanie z nich notatek, kopii lub odpisów. Czynności te dokonywane są w lokalu organu podatkowego w obecności pracownika tego organu. Co więcej, strona może żądać uwierzytelnienia odpisów lub kopii akt sprawy lub wydania jej z akt sprawy uwierzytelnionych odpisów.
Trzeba jednak wyjaśnić, że prawo do przeglądania akt sprawy jest uprawnieniem niezależnym od prawa do wypowiedzenia się w sprawie zebranego materiału dowodowego. Na ten aspekt zwrócił uwagę NSA w wyroku z 15 grudnia 2005 r. (sygn. akt I FSK 250/05; niepublikowany), w którym podkreślił, że prawo strony do przeglądania akt sprawy przysługuje w każdym stadium postępowania i tylko od strony zależy sposób korzystania z tego prawa, czy czynić to będzie na bieżąco (wielokrotnie) w trakcie całego postępowania, czy jednorazowo przed wydaniem decyzji, czy też w ogóle nie będzie z niego korzystała.
Natomiast okoliczność nieuczestniczenia przez stronę lub jej pełnomocnika w przesłuchaniach świadków nie może mieć przesądzającego znaczenia dla konieczności ponownego przesłuchania tych samych świadków - tym razem z udziałem strony (jej pełnomocnika). Wybór skorzystania lub nie z prawa do udziału w przeprowadzeniu dowodu z zeznań świadka, w tym zadawania mu pytań - jak wyjaśnił NSA - należy wyłącznie do strony. Miałoby to znaczenie, gdyby wystąpiły nieprawidłowości w zawiadomieniu strony o miejscu i terminie przeprowadzenia tego dowodu lub zaszłyby istotne przeszkody w udziale strony w tej czynności.
W konsekwencji możliwość zapoznawania się z aktami sprawy, ich przeglądania, sporządzania z nich notatek itp. to uprawnienie podatnika, a nie jego obowiązek. Taką opinię potwierdził również NSA w wyroku z 10 maja 2004 r. (sygn. akt FSK 54/04; publikowany w ONSAiWSA z 2004 r. nr 3, poz. 60). Sąd wskazał również, że temu uprawnieniu odpowiada obowiązek organu podatkowego umożliwienia podatnikowi skorzystania z możliwości przewidzianej przepisami prawa.
Tajemnica jest chroniona
Udostępnianie akt podczas postępowania podatkowego nie będzie jednak możliwe w każdej sytuacji. Nie będą udostępniane akta objęte ochroną tajemnicy państwowej, a także te dokumenty, które organ podatkowy wyłączy z akt sprawy ze względu na interes publiczny.
Odmowa umożliwienia stronie zapoznania się z dokumentami sporządzania z nich notatek, kopii i odpisów, uwierzytelniania odpisów i kopii lub wydania uwierzytelnionych odpisów następuje w drodze postanowienia. Należy zaznaczyć, iż na postanowienie o odmowie podatnikowi przysługuje zażalenie.
Jak wskazane wyłączenie może być zastosowane w praktyce? Wskazał na to m.in. NSA w wyroku z 7 listopada 2001 r. (sygn. akt I SA/Gd 2143/00; niepublikowany), w którym stwierdził, że jeżeli organy podatkowe w postępowaniu dowodowym wykorzystują informacje dotyczące dodatkowo i innych podatników niezwiązanych bezpośrednio, a jedynie pośrednio z przedmiotową sprawą, mają obowiązek utrzymać w tajemnicy tylko te ich cechy, które pozwoliłyby osobom nieuprawnionym na ich identyfikację, co należy rozumieć, iż ograniczenia nie dotyczą informacji o działalności gospodarczej skarżącego.
Mogą i powinny być wymienione informacje wykorzystane w prowadzonym postępowaniu podatkowym, a zatem również udostępnione stronie, która ma prawo ocenić ich wiarygodność i moc dowodową, jak również ocenić moc dowodową i wiarygodność wszelkich załączników stanowiących podstawę dokonanych ocen, w tym deklaracji celnych dotyczących skarżącego.
Zażalenie na odmowę
Jak wspomniałam, stronie służy zażalenie na postanowienie organu podatkowego dotyczące odmowy udostępnienia akt sprawy.
Zażalenie przysługuje podatnikowi nie tylko w przypadku odmowy zapoznania się z dokumentami objętymi tajemnicą państwową, a także innymi dokumentami wyłączonymi z akt sprawy ze względu na interes publiczny, ale także gdy odmawia się jej sporządzania z nich notatek, kopii i odpisów, uwierzytelniania odpisów i kopii lub wydania uwierzytelnionych odpisów - argumentował NSA w wyroku z 28 października 1999 r. (sygn. akt III SA 7737/98; niepublikowany).
Trzeba też pamiętać - na co zwrócił uwagę NSA w wyroku z 6 października 1999 r. (sygn. akt I SA/Ka 365/98; publikowany w ONSA z 2000 r. nr 4, poz. 152) - że organ podatkowy, który nie wyda postanowienia o odmowie wglądu do akt ze względu na tajemnicę skarbową, powoduje naruszenie przepisów postępowania mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
CO OZNACZA POSTĘPOWANIE BUDZĄCE ZAUFANIE
Postępowanie budzące zaufanie do organów podatkowych to postępowanie staranne i merytorycznie poprawne, w którym dopuszcza się wnioskowane dowody, traktuje równo interesy podatnika i Skarbu Państwa, a materialno-prawnych wątpliwości nie rozstrzyga na niekorzyść podatnika - wyjaśnił WSA w Warszawie w wyroku z 12 października 2006 r. (sygn. akt III Sa/Wa 828/06; niepublikowany).
JAK CZYNNIE UCZESTNICZYĆ W POSTĘPOWANIU PODATKOWYM
Organy podatkowe obowiązane są zapewnić stronom czynny udział w każdym stadium postępowania, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań.
Czym innym jest zapewnienie stronie czynnego udziału w postępowaniu, wyrażające się w umożliwieniu jej składania wyjaśnień, zgłaszania dowodów oraz uczestniczenia w ich przeprowadzaniu, a czym innym stworzenie jej możliwości wypowiedzenia się przed wydaniem decyzji, będące dla strony niejako ostatnią szansą na przedstawienie i uzasadnienie swojego stanowiska. Prawidłowo przeprowadzone postępowanie to takie, w którym uwzględniono oba te elementy - podkreślił WSA w Warszawie w wyroku z 11 maja 2005 r. (sygn. akt III SA/Wa 214/04; niepublikowany).
Ewa Matyszewska
Podstawa prawna
- Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.).