Zgodnie z ogólną zasadą prawa podatkowego za wynikające ze zobowiązań podatki całym swoim majątkiem odpowiada podatnik. W przypadku małżonków odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe zostaje rozszerzona. Osoba pozostająca w związ- ku małżeńskim musi liczyć się z tym, że przy spełnieniu określonych przesłanek ponosi ona odpowiedzialność również za zobowiązania podatkowe współmałżonka. Zgodnie z art. 29 Ordynacji podatkowej, w przypadku podatników pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe obejmuje nie tylko majątek odrębny podatnika, ale również majątek wspólny podatnika i jego małżonka.
Podstawową przesłanką odpowiedzialności jest zatem pozostawanie w związku małżeńskim. Jednak kluczowe znaczenie w tym przypadku ma istnienie wspólności majątkowej między małżonkami. W przypadku podatników, którzy w drodze umowy (tzw. intercyzy) jeszcze przed zawarciem małżeństwa zdecydowali się na ustanowienie rozdzielności majątkowej, problem ponoszenia odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe współmałżonka w ogóle nie powstaje.
Zniesienie wspólności majątkowej
Wyjaśnijmy, że z chwilą zawarcia związku małżeńskiego między małżonkami z mocy prawa powstaje wspólność majątkowa. Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Ustawowy ustrój majątkowej wspólności małżeńskiej może jednak zostać wyłączony na mocy orzeczenia sądu, z mocy prawa bądź umowy małżonków. Oznacza to, że dla istnienia odpowiedzialności małżonka podatnika bardzo istotny jest również czas trwania wspólności majątkowej. Z przepisów Ordynacji podatkowej wyraźnie wynika, że powstanie rozdzielności majątkowej między małżonkami zarówno umownej, jak i z mocy prawa, czy też w wyniku orzeczenia sądu, nie zawsze uwalnia małżonka od odpowiedzialności. Istotny jest tutaj moment zniesienia ustawowej wspólności majątkowej.
PRZYKŁAD: USTANOWIENIE ROZDZIELNOŚCI MAJĄTKOWEJ
Państwo Halina i Jan Kowalscy są małżeństwem od dziesięciu lat. Oboje małżonkowie uzyskują dochody w wysokości powodującej obowiązek rozliczenia podatkowego według 40 proc. stawki. Od początku trwania małżeństwa korzystają z odrębnego rozliczenia podatku. Urząd skarbowy wszczął w grudniu 2007 r. postępowanie w sprawie wysokości zobowiązań podatkowych pana Jana za poprzednie lata. Małżonkowie, których dotychczas łączyła wspólność majątkowa małżeńska, w obawie przed wynikiem prowadzonego postępowania zdecydowali się na umowne ustanowienie rozdzielności majątkowej. Umowa w formie aktu notarialnego została zawarta 10 stycznia 2008 r. Na mocy umowy apartament, w którym małżonkowie zamieszkują, oraz dwa samochody zostały zaliczone do majątku żony. W wyniku przeprowadzonego postępowania wszczęta została egzekucja. Będzie ją można przeprowadzić również z nieruchomości oraz ruchomości, które w wyniku małżeńskiej umowy majątkowej stanowią obecnie majątek odrębny małżonki podatnika. Trzeba pamiętać, że odpowiedzialność podatkowa małżonków powstaje z mocy prawa z chwilą powstania zobowiązania podatkowego i nie wymaga wydania dodatkowej decyzji organu podatkowego o odpowiedzialności. Zobowiązanie podatkowe podatnika powstało przed zawarciem umowy o ustanowieniu rozdzielności majątkowej. Oznacza to, że egzekucja może być również przeprowadzona z ruchomości i nieruchomości, które w momencie powstania zobowiązania podatkowego wchodziły w skład majątku wspólnego małżonków.
Zgodnie z art. 29 par. 2 Ordynacji podatkowej skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:
- zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej,
- zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu,
- ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka,
- uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.
Oznacza to, że w przypadku ustania wspólności majątkowej podatnik nie będzie ponosił odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe współmałżonka tylko wtedy, gdy wspólność ta zniesiona została (ustała) przed powstaniem zobowiązania podatkowego.
Odpowiedzialność członka rodziny
W przypadku zawarcia przez małżonków umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu wspólności majątkowej odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe drugiego małżonka w określonych przypadkach może przybrać formę odpowiedzialności osoby trzeciej - członka rodziny. Przedmiotem tej odpowiedzialności zgodnie z art. 111 par. 4 Ordynacji podatkowej może być wyłącznie zaległość podatkowa - i to zaległość szczególnego rodzaju. Chodzi tu o istnienie zaległości podatkowej związanej z prowadzoną przez drugiego małżonka działalnością gospodarczą.
PRZYKŁAD: WSPÓŁDZIAŁANIE W PROWADZENIU DZIAŁALNOŚCI
Pan Krzysztof od siedmiu lat wykonuje działalność gospodarczą. Podatnik prowadzi dwie kwiaciarnie. Od początku przy wykonywaniu tej działalności stale pomagała mu żona Krystyna, odnosząc z tego tytułu korzyści w postaci wynagrodzenia pieniężnego. Współdziałanie w prowadzeniu działalności ustało w listopadzie 2007 r., od kiedy to małżonkowie pozostawali w faktycznej separacji. Separacja sądowa została orzeczona w styczniu 2008 r. W opisanej sytuacji pani Krystyna ponosi solidarną odpowiedzialność za zaległości podatkowe wynikające z działalności gospodarczej męża. Odpowiedzialność ta dotyczy jednak wyłącznie zobowiązań, które powstały w okresie, w którym stale współdziałała przy jej wykonywaniu, osiągając z tego tytułu korzyści oraz jest limitowana - do wysokości osiągniętych korzyści.
Dla powstania odpowiedzialności konieczne jest, aby zaległość ta dotyczyła okresu, w którym małżonek stale współdziałał przy prowadzeniu działalności, jednocześnie osiągając z niej korzyści. Współdziałanie takie powinno nosić znamiona systematyczności, nie może to być zatem pomoc okazjonalna lub dorywcza. Z drugiej strony nie może być objęta zinstytucjonalizowanymi formami prawnymi, tj. umowa o pracę, umowa zlecenia, o dzieło. Jeżeli chodzi o warunek czerpania korzyści z działalności, mogą mieć one wymiar zarówno pieniężny, jak i rzeczowy. Zakres odpowiedzialności jest ograniczony przede wszystkim wysokością korzyści, które osiągnął drugi małżonek. Nie obejmuje ona niepobranych należności związanych z funkcją płatnika lub inkasenta, z wyjątkiem przypadków, gdy dotyczy to niepobranych należności od członka rodziny.
Warunkiem ponoszenia odpowiedzialności przez małżonka współdziałającego w prowadzeniu działalności jest wydanie decyzji przez organ podatkowy. Wydając taką decyzję, organ podatkowy powinien udowodnić, że małżonek stale współdziałał z podatnikiem przy wykonywaniu działalności gospodarczej i osiągał z tego tytułu korzyści majątkowe, a także, że między tymi zjawiskami zachodziły związki przyczynowo-skutkowe. Jeżeli organ podatkowy nie wykaże istnienia powyższych elementów, odpowiedzialności nie można przypisać. Istotne znaczenie dla zakresu odpowiedzialności nabiera zwłaszcza określenie wysokości korzyści osiąganych, co może być trudne do ustalenia, gdy nie są to korzyści o charakterze pieniężnym. Jednak również w takim wypadku organ podatkowy ma obowiązek ich precyzyjnego ustalenia.
Rozwiedziony małżonek
Skoro odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe ponosi małżonek podatnika, wydawać by się mogło, że w momencie ustania związku małżeńskiego odpowiedzialność ta wygasa. Nic bardziej mylnego. Wprawdzie w przypad- ku ustania związku małżeńskiego wyłączone są przesłanki odpowiedzialności małżonków z art. 29 Ordynacji podatkowej, ale w grę wchodzi odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka regulowana w art. 110 Ordynacji podatkowej. Zgodnie z tym przepisem rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej. Odpowiedzialność ta jest jednak ograniczona - do wysokości wartości przypadającego podatnikowi udziału w majątku wspólnym.
PRZYKŁAD: ODPOWIEDZIALNOŚĆ ROZWIEDZIONEGO MAŁŻONKA
W kwietniu 2007 r. sąd okręgowy orzekł rozwód między małżonkami panią Janiną i panem Stefanem. W 2008 roku małżonkowie dokonali sądowego podziału majątku. Jeszcze w trakcie trwania sprawy rozwodowej małżonków urząd skarbowy prowadził postępowanie egzekucyjne w zakresie zobowiązań podatkowych pana Stefana. Przedmiotem postępowania były zobowiązania powstałe w czasie trwania małżeństwa. Części zaległości nie udało się zaspokoić, egzekucja z majątku pana Stefana stała się bezskuteczna. W związku z tym została wydana decyzja podatkowa o odpowiedzialności podatkowej byłej małżonki podatnika. W tym wypadku zakres tej odpowiedzialności podlega ograniczeniu kwotowemu do wysokości równowartości udziału w majątku wspólnym. Niestety, odpowiedzialność pani Janiny obejmuje cały jej majątek, tzn. majątek nabyty już po orzeczeniu rozwodu, majątek odrębny z czasu trwania małżeństwa, a także majątek, jaki przypadł podatniczce w wyniku przeprowadzonego podziału majątku wspólnego.
Warto wiedzieć, że odpowiedzialność ta nie obejmuje odsetek za zwłokę oraz kosztów egzekucyjnych powstałych po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego, a także niedobranych należności w związku z pełnieniem funkcji podatnika lub inkasenta. Zasady te mają zastosowanie również do byłych małżonków w przypadku unieważnienia małżeństwa, a także do małżonków pozostających w separacji.
Zarówno orzeczenie rozwodu, jak i unieważnienie małżeństwa oraz orzeczenie separacji powodują, że z chwilą uprawomocnienia się wyroków w tym zakresie powstaje między małżonkami (byłymi małżonkami) rozdzielność majątkowa. Wartość majątku wspólnego z reguły ustalana jest w odrębnym postępowaniu (ewentualnie ustala się w nim również nierówne udziały w majątku wspólnym). Tego rodzaju sądowe orzeczenie stanowi podstawę do wydania decyzji podatkowej o odpowiedzialności majątkowej rozwiedzionego małżonka i ustalenia jej zakresu. Podobne zasady stosuje się w przypadku unieważnienia małżeństwa lub separacji. Warto również wiedzieć, że w przypadku ustania małżeństwa na skutek śmierci jednego z małżonków możemy mieć z kolei do czynienia z odpowiedzialnością dziedziczącego małżonka z art. 97 Ordynacji podatkowej.
MAGDALENA MAJKOWSKA
PODSTAWA PRAWNA
- Art. 26, 29, 110, 111 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.).