1 Czy są jakieś dowody, których nie można przeprowadzić w postępowaniu podatkowym?
W Ordynacji podatkowej, która zawiera regulacje dotyczące postępowania przed organami podatkowymi, przyjęto, że jako dowód należy dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. W rezultacie, za niedopuszczalny uważa się np. dowód z obcojęzycznego dokumentu nieprzetłumaczonego urzędowo na język polski, czy dowód ujawniający tajemnicę skarbową. Ponadto Ordynacja wskazuje, że nie można przeprowadzać dowodów ze świadków w przypadku osób niezdolnych do postrzegania lub komunikowania swoich spostrzeżeń lub osób obowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej lub służbowej na okoliczności objęte tajemnicą, jeśli nie zostały z niej zwolnione. Takie przesłuchania nie mogą stanowić dowodu w sprawie.
2 Czy przesłuchanie świadka w innym postępowaniu niż podatkowe może być wykorzystane przy wydawaniu decyzji?
Zgodnie z przepisami Ordynacji podatkowej, dowodami w postępowaniu podatkowym mogą być m.in. materiały zgromadzone w toku postępowania karnego albo postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe. Powyższa reguła nosi nazwę pośredniości w postępowaniu podatkowym i oznacza, że ustalenie stanu faktycznego jest możliwe na podstawie dowodów przeprowadzonych przez inny organ w innym postępowaniu. Pojęcie „materiałów” jest szerokie i oznacza nie tylko dokumenty, ale wszystkie inne dopuszczalne dowody. A zatem dopuszczalne jest oparcie ustaleń faktycznych w sprawie podatkowej na zeznaniach świadków złożonych w postępowaniu karnym lub karnym skarbowym. Przemawia za tym także jedna z naczelnych zasad postępowania podatkowego, zgodnie z którą organ obowiązany jest do zebrania całego materiału dowodowego i ustalenia prawdy obiektywnej.
Korzystanie z dowodów przeprowadzonych w innych postępowaniach podlega jednak pewnym ograniczeniom. Dowody zebrane w toku kontroli podatkowej i czynności sprawdzających można wykorzystać wyłącznie wtedy, gdy mają walor dokumentu urzędowego. W rezultacie zeznania świadka złożone w toku kontroli podatkowej nie mogą być wykorzystane w postępowaniu podatkowym. Organ podatkowy musi taki dowód przeprowadzić ponownie. Warto także zaznaczyć, że podatnik ma prawo zażądania ponowienia dowodu ze świadka, jeżeli nie miał możliwości brania udziału w przesłuchaniu.
3 Czy podatnik może zadawać pytania świadkowi i może kwestionować jego wypowiedzi?
Oczywiście. Podatnik ma prawo do czynnego udziału w każdym stadium postępowania, w tym w postępowaniu dowodowym. Ordynacja podatkowa gwarantuje to prawo, stanowiąc, że organ podatkowy ma obowiązek zawiadomienia strony o miejscu i terminie przeprowadzania dowodu z zeznań świadków przynajmniej na siedem dni przed terminem. Nie można pozbawić strony tego uprawnienia, niezależnie od wagi dowodu. W orzecznictwie sądów administracyjnych wielokrotnie podkreślano, że bezwzględnym obowiązkiem organu podatkowego jest zapewnienie stronie prawa do udziału w przeprowadzaniu dowodu. Odmowa udziału narusza przepisy proceduralne i może być podstawą do wznowienia postępowania. Aktywne uczestnictwo podatnika w prowadzonym postępowaniu podatkowym polega między innymi na zadawaniu pytań w toku przesłuchania świadka, w tym takich, które mogą pomóc wykazać prawdziwość formułowanych przez podatnika twierdzeń.
4 Czy świadek może odmówić składania zeznań i czy można go do tego zmusić?
Co do zasady, w postępowaniu podatkowym nikt nie ma prawa odmówić składania zeznań w charakterze świadka. Taka regulacja służy realizacji zasady prawdy obiektywnej. Jednakże wyjątkowo, w ściśle określonych sytuacjach, osoby wskazane w Ordynacji podatkowej mają prawo albo w ogóle odmówić składania zeznań, albo odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania. Prawo odmowy składania zeznań przysługuje osobom bliskim strony, czyli małżonkowi strony, wstępnym, zstępnym i rodzeństwu strony oraz powinowatym pierwszego stopnia, jak również osobom pozostającym ze stroną w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli, przy czym prawo odmowy zeznań trwa także po ustaniu małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli. Wyjątek ten wynika z konieczności uwzględnienia interesów podatnika i jego rodziny w postępowaniu podatkowym.
Po drugie, każdy świadek może odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania, gdy odpowiedź mogłaby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, karną skarbową albo spowodować naruszenie obowiązku zachowania ustawowo chronionej tajemnicy zawodowej (np. w przypadku adwokata, rady prawnego, doradcy podatkowego czy notariusza, a także dziennikarza). Warto podkreślić, że odmowa odpowiedzi na pytania nie przysługuje w przypadku ryzyka naruszenia innych rodzajów odpowiedzialności, np. dyscyplinarnej czy służbowej. Prawo do odmowy odpowiedzi na pytania ma także osoba uprawniona do całkowitej odmowy składania zeznań, jeśli nie korzysta z tego ostatniego uprawnienia.
Przed przesłuchaniem organ podatkowy ma obowiązek pouczyć świadka o prawie odmowy zeznań i odpowiedzi na pytanie, a także o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. W przeciwnym razie przesłuchanie jest sprzeczne z prawem i nie może stanowić dowodu w sprawie. Jeżeli osoba uprawniona podejmuje decyzję o odmowie składania zeznań lub odpowiedzi na poszczególne pytania, nie musi podawać żadnych powodów tej decyzji ani wykazywać związku odpowiedzi z ewentualną odpowiedzialnością karną czy skarbową.
Obowiązek składania zeznań organ podatkowy może egzekwować przy wykorzystaniu sankcji przewidzianych w Ordynacji podatkowej. Osoby, które bezzasadnie odmawiają składania zeznań (lub odpowiedzi na pytania), można ukarać karą porządkową do 2,5 tys. zł. Karę tę nakłada się w formie postanowienia, na które służy zażalenie.
Zmuszanie do składania zeznań w charakterze świadka nie jest dopuszczalne w przypadku przesłuchania strony. Dowód z takiego przesłuchania można przeprowadzić tylko wtedy, gdy strona wyraziła na to zgodę. Jeżeli w trakcie przesłuchania strona odmówi wyrażenia zgody, wówczas zeznania złożone po odmowie nie mogą stanowić dowodu w sprawie.
5 Czy można mówić o różnej mocy dowodowej poszczególnych dowodów?
Dla celów Ordynacji podatkowej nie przewidziano zastosowania formalnej teorii dowodów, zgodnie z którą daną okoliczność można udowodnić wyłącznie ściśle określonymi środkami dowodowymi. Przeciwnie, w Ordynacji podatkowej przyjęto zasadę równej mocy środków dowodowych, co oznacza, że taką samą moc dowodową ma zeznanie świadka, opinia biegłego, oryginał dowodu księgowego czy jego poświadczona kserokopia. Niemniej należy zauważyć, że w świetle Ordynacji podatkowej księgi podatkowe korzystają ze szczególnej mocy dowodowej, o ile są prowadzone rzetelnie i w sposób niewadliwy. Wówczas księgi podatkowe - mimo że są dokumentami prywatnymi - mają moc dowodową taką samą jak dokumenty publiczne.
Ponadto należy zauważyć, że materialne prawo podatkowe może w pewnych przypadkach narzucać przyjęcie określonych dowodów, wbrew zasadzie otwartego systemu dowodowego wyrażonej w Ordynacji podatkowej. Dzieje się tak np. w przypadku uzależnienia rozliczenia kosztów używania samochodu prywatnego do celów służbowych od prawidłowego prowadzenia ewidencji przebiegu pojazdu z przepisami ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych czy w przypadku nałożenia na podatników obowiązku prowadzenia ewidencji rachunkowej zgodnie z przepisami o rachunkowości. Podobnie jest z szacowaniem wartości rynkowej na podstawie opinii biegłego dla celów ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych. W takiej sytuacji trzeba uznać przepis prawa materialnego za przepis szczególny. Organ podatkowy może twierdzić, że tylko wymagany takim przepisem dowód (np. odpowiednia ewidencja) stanowi podstawę ustaleń w postępowaniu podatkowym.
6 Jakie konsekwencje dla decyzji podatkowej może mieć nieprzesłuchanie świadka w postępowaniu podatkowym?
Organ podatkowy powinien zebrać cały materiał dowodowy i na jego podstawie wydać rozstrzygnięcie. Odmowa przeprowadzenia dowodu dopuszczalna jest tylko wtedy, gdy dana okoliczność nie pozostaje w związku z przedmiotem sprawy, została dowiedziona innymi środkami dowodowymi lub jest bezsporna. W uzasadnieniu decyzji podatkowej organ musi wskazać fakty, które uznał za udowodnione, dowody, którym dał wiarę, oraz przyczyny, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności. Naruszenie powyższych zasad przez organ podatkowy jest naruszeniem przepisów postępowania mogącym mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Wprawdzie stronie nie przysługuje żaden środek zaskarżenia w przypadku odmowy przeprowadzenia dowodu, jednakże w odwołaniu od danego rozstrzygnięcia podatnik może podnieść zarzut naruszenia przepisów proceduralnych. Uchybienie przepisom postępowania może być także podstawą uchylenia decyzji podatkowej (w całości albo w części) przez sąd administracyjny.
Ordynacja podatkowa przewiduje, że organ odwoławczy może przeprowadzić, na żądanie strony lub z urzędu, dodatkowe postępowanie w celu uzupełnienia dowodów i materiałów w sprawie albo zlecić przeprowadzenie tego postępowania organowi, który wydał decyzję. Ponadto, organ odwoławczy może uchylić w całości decyzję organu I instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia przez ten organ, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy wymaga uprzedniego przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości lub w znacznej części. Przekazując sprawę, organ odwoławczy wskazuje okoliczności faktyczne, które należy zbadać przy ponownym rozpatrzeniu sprawy. Regulacje te stanowią gwarancję prawidłowego przeprowadzania postępowania dowodowego.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Karolina Tetłak, Kancelaria Prawna Weil, Gotshal & Manges
Notowała ALEKSANDRA TARKA
PODSTAWA PRAWNA
- Art. 180-200 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.).