Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zm.)
W stanie faktycznym sprawy, wnioskodawczyni chciała sporządzić testament notarialny, w którym miał zostać zawarty zapis windykacyjny, którego przedmiotem miała być ½ udziału przysługującego wnioskodawczyni w prawie do spółdzielczego lokalu własnościowego. Notariusz odmówił sporządzenia testamentu wskazując przy tym, że jego sporządzenie zgodnie ze wskazaniem wnioskodawczyni, byłoby niezgodne z prawem. Notariusz podkreślił, że nie jest dopuszczalne rozporządzanie udziałami w przedmiotach, które wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków. Wnioskodawczyni wniosła zażalenie na odmowę sporządzenia testamentu przez notariusza, które następnie Sąd Okręgowy oddalił. Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 35 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jednolity: Dz. U. z 2012 r. poz. 788 ze zm., dalej „k.r.o.”) podczas trwania małżeńskiej wspólności majątkowej, żaden z małżonków nie jest upoważniony do rozporządzania, ani do zobowiązania się do rozporządzenia udziałem w całym majątku wspólnym lub w jego składnikach, które przypadłyby mu w razie ustania wspólności. Zdaniem Sądu Okręgowego, aby móc dokonać zapisu windykacyjnego, spadkodawca musi mieć prawo do przedmiotu zapisu windykacyjnego oraz do rozporządzania nim zarówno w chwili otwarcia spadku, jak i w momencie sporządzania testamentu.
W pierwszej kolejności w Uchwale SN podkreślił, że wskazany przez Sąd Okręgowy art. 35 k.r.o. ma zastosowanie jedynie do czynności prawnych inter vivos, to znaczy do czynności dokonywanych między osobami żyjącymi. Przepis ten nie może stanowić zatem przeszkody w ustanowieniu zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem miałby być udział w majątku wspólnym małżonków. Jak trafnie zaznaczył SN, przepis ten ma chronić interesy współmałżonków w trakcie trwania wspólności, a ta ustaje przecież najpóźniej z chwilą śmierci jednego z małżonków.
Jak wpływa na majątek wspólny ma upadłość jednego z małżonków
Przedstawiając dalsze argumenty SN przywołując samo brzmienie art. 9811 § 2 k.c. wskazał, że przepis ten nie zawiera określenia, kiedy osoba sporządzająca testament - testator ma mieć prawo do dysponowania przedmiotem zapisu windykacyjnego. Należy przy tym wziąć pod uwagę fakt, że jak zaznaczył w Uchwale SN, sporządzenie testamentu zawierającego zapis windykacyjny nie wywiera żadnych skutków prawnych w chwili dokonania czynności testowania. Testament zaczyna wywierać skutki dopiero w chwili otwarcia spadku, to znaczy z chwilą śmierci spadkodawcy - testatora. Stąd też biorąc pod uwagę charakter samego testamentu, będącego rozporządzeniem testatora na wypadek śmierci, w ocenie SN dopuszczalne jest rozporządzanie, tytułem zapisu windykacyjnego, rzeczami i prawami przyszłymi lub cudzymi. Jak podkreślił SN, za odrębną trzeba przy tym uznać kwestię skuteczności takiego rozporządzenia, która może zostać oceniona dopiero w chwili otwarcia spadku.
Ponadto, w Uchwale SN odniósł się także do obowiązków ciążących na notariuszu w związku ze sporządzaniem testamentu zawierającego zapis windykacyjny. Jak wskazał, SN notariusz ma obowiązek zapewnić jedynie ważność dokonywanej czynności prawnej. Ważność zapisu windykacyjnego oceniana jest z perspektywy art. 9811 §2 k.c. Notariusz winien zatem zweryfikować, czy przedmiot zapisu windykacyjnego mieści się w katalogu potencjalnych i dopuszczalnych przedmiotów zapisu wskazanych w tym artykule. Jak podkreślił SN, jednym z podstawowych warunków dopuszczalności zapisu windykacyjnego, jest możliwość przejścia przedmiotu na zapisobiercę z chwilą otwarcia spadku. Istotne jest zatem, aby przedmiot zapisu windykacyjnego był zbywalny. W przedmiotowej sprawie zbywalność spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu wynika wprost z art. 172 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r., Nr 119, poz. 1116 ze zm.).
Skutki podatkowe zapisu windykacyjnego - zmiany prawa spadkowego
Podsumowując, w Uchwale SN wskazał, że objęcie zapisem windykacyjnym przedmiotu wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków, jest dopuszczalne i zgodne z przepisami prawa. Należy przy tym podkreślić, że kwestia zapisu windykacyjnego w odniesieniu do przedmiotów należących do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej nie była dotychczas rozważana przez SN. Biorąc powyższe pod uwagę należy stwierdzić, że Uchwała SN ma bardzo istotne znaczenie dla wszystkich współmałżonków pozostających w majątkowej wspólności ustawowej, chcących w swoim testamencie objąć zapisem windykacyjnym przedmiot stanowiący składnik ich majątku wspólnego.
Uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2011 r. (III CSK 43/12)
Marta Musioł, młodszy prawnik
M. Szulikowski i Partnerzy Kancelaria Prawna