W odpowiedzi na interpelację poselską nr 28563 Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii udzieliło wyjaśnień w sprawie warunków rozwoju firm rodzinnych.
Interpelacja odnosi się do wyników kontroli NIK nt. „Bariery prawne w rozwoju firm rodzinnych w Polsce”, w których wskazano na potrzebę:
- rozważenia wprowadzenia do polskiego porządku prawnego definicji firmy rodzinnej oraz przygotowania systemowych rozwiązań dla tej kategorii firm, ułatwiających prowadzenie działalności gospodarczej, a tym samym wspierających ich rozwój oraz
- kontynuowania przez MPiT działań mających na celu wprowadzenie do polskiego systemu prawnego rozwiązań pozwalających na przekazanie przedsiębiorstwa zmarłej osoby fizycznej następcy prawnemu, bez konieczności uruchomienia własnej działalności gospodarczej.
MPiT wskazało, że dotychczasowe doświadczenia dotyczące poprawy otoczenia prawnego, w jakim funkcjonują firmy rodzinne, wskazują, że każdy problem prawny utrudniający działalność firm rodzinnych wymaga indywidualnego podejścia.
Punktem wyjścia do podjęcia przez resort przedsiębiorczości i technologii prac nad ustawą o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, która odpowiada na najbardziej palący, systemowy problem sukcesji, była właśnie szczegółowa analiza zakresu podmiotowego problemu. Obejmowała ona kwestię potrzeby wprowadzenia definicji firmy rodzinnej. Najliczniejszą grupą podmiotów, które dotkliwie odczuwały brak narzędzi prawnych pozwalających na kontynuowanie działalności gospodarczej po śmierci właściciela przedsiębiorstwa były właśnie firmy rodzinne. Problem dotyczył jednak wszystkich przedsiębiorców prowadzących działalność na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG). Podmiotowe ograniczanie rozwiązań ustawy jedynie do tych firm, w których prowadzeniu uczestniczą członkowie rodziny, byłoby nieracjonalne.
Podobnie, analiza zakresu problemu była punktem wyjścia do prac nad zmianami w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych w celu umożliwienia uznawania za koszt uzyskania przychodu wartości pracy małżonka i małoletnich dzieci przedsiębiorcy. W tym przypadku zasadne było objęcie zmianami (w projekcie ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu wprowadzenia uproszczeń dla przedsiębiorców w prawie podatkowym i gospodarczym) przedsiębiorców, będących podatnikami podatku dochodowego od osób fizycznych, a zatem nie tylko przedsiębiorców wpisanych do CEIDG, ale również wspólników spółek osobowych. Z uwagi na rodzaj bariery, w tym przypadku nie było potrzeby definiowania firmy rodzinnej, choć właśnie takie firmy będą „beneficjentami” planowanych zmian.
Ograniczanie barier musi zatem opierać się na identyfikacji ich zakresu podmiotowego, który jest różny, w zależności od obszaru i charakteru problemu. W ocenie MPiT wątpliwa byłaby przydatność generalnej definicji firmy rodzinnej, bez wskazania konkretnych celów, jakim miałaby służyć.
Odnosząc się do uwagi NIK o potrzebie „wprowadzenia do polskiego systemu prawnego rozwiązań pozwalających na przekazanie zmarłej osoby fizycznej następcy prawnemu, bez konieczności uruchomienia własnej działalności gospodarczej”, należy zauważyć, że możliwość przekazania następcy prawnemu przedsiębiorstwa zmarłego przewidują już obecnie przepisy prawa spadkowego (zob. art. 551 Kodeksu cywilnego). W szczególności, przedsiębiorstwo (rozumiane jako zorganizowany zespół składników majątku przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej) może być przedmiotem zapisu windykacyjnego, który powoduje, że z chwilą otwarcia spadku przedsiębiorstwo zostaje nabyte bezpośrednio przez wskazaną osobę. Problemy związane z sukcesją dotyczą przede wszystkim zachowania bytu przedsiębiorstwa w znaczeniu funkcjonalnym, a nie przedmiotowym. Dlatego kluczowe jest utrzymanie w mocy związanych z działalnością gospodarczą praw, takich jak uprawnienia z decyzji administracyjnych czy kontynuacja stosunków pracy – co umożliwia ustawa o zarządzie sukcesyjnym.
NIK wskazuje, że przejęcie przedsiębiorstwa nie powinno wiązać się z koniecznością rozpoczęcia „własnej” działalności gospodarczej przez następcę prawnego. W ocenie MPiT wymóg taki nie powinien jednak budzić wątpliwości. Przedsiębiorstwo nie ma osobowości prawnej i jest ściśle związane z prowadzącym je podmiotem. Przedsiębiorca, osobiście, jest adresatem decyzji, podatnikiem, pracodawcą oraz stroną innych umów. By „upodmiotowić” przedsiębiorstwo jego właściciel może np. założyć spółkę. Jeśli jednak tego nie uczyni, sukcesor musi podjąć działalność gospodarczą na własny rachunek. Jak każdy inny podmiot wykonujący działalność gospodarczą – musi być przedsiębiorcą (art. 43.1 k.c., art. 4 Prawa przedsiębiorców). Nie może trwale działać „pod nazwiskiem” zmarłego, na jego rachunek czy też na podstawie wpisu do CEIDG osoby zmarłej. Od decyzji sukcesora zależy, czy w celu kontynuacji działalności gospodarczej przedsiębiorcy również zdecyduje się na wpis do CEIDG, czy np. założy spółkę. Nie jest możliwe wykonywanie działalności gospodarczej bez podmiotu, który reprezentuje firmę i odpowiada za jej zobowiązania. Ponadto, sama konieczność podjęcia przez następcę prawnego działalności gospodarczej w wybranej formie prawnej nie rodzi dziś większych problemów praktycznych.
Polecamy: Poradnik Gazety Prawnej. Firma w spadku – zarząd sukcesyjny
Równolegle z wdrażaniem rozwiązań ustawy o zarządzie sukcesyjnym, w MPiT są prowadzone prace nad przygotowaniem kolejnych przepisów ułatwiających sukcesję. Uwzględniają one nie tylko wnioski NIK, ale również inne dane i analizy, w tym raporty przygotowywane przez środowisko firm rodzinnych. Prace te koncentrują się przede wszystkim na następujących trudnościach związanych z sukcesją za życia właściciela przedsiębiorstwa oraz z prowadzeniem firmy rodzinnej w formie spółki handlowej:
1) Sukcesja za życia właściciela firmy: coraz większym problemem jest stosunkowo niewielka skłonność dzieci do przejmowania prowadzenia firm rodziców co wynika m.in. z braku przygotowania do sukcesji w rodzinie. Wskazuje się na potrzebę sukcesywnego przekazywania wiedzy, wartości i faktycznej władzy w firmie (Raport „Barometr sukcesyjny. Ścieżki kariery pokolenia Next Generation w polskich firmach rodzinnych”, Instytut Biznesu Rodzinnego, Poznań 2017.). Jednocześnie wskazanie sukcesora - w kręgu najbliższej rodziny lub spoza tego grona - a nawet przekazanie mu własności przedsiębiorstwa może okazać się niewystarczające, gdy istnieje konieczność uzyskania nowych zezwoleń, koncesji czy licencji. Może to spowodować wstrzymanie działalności, ze szkodą dla właściciela firmy, jej pracowników i kontrahentów. Uzasadnia to przede wszystkim zaprojektowanie mechanizmu, który pozwoli przejąć decyzje związane z przedsiębiorstwem także w przypadku przeniesienia własności przedsiębiorstwa za życia przedsiębiorcy.
2) Śmierć małżonka przedsiębiorcy wpisanego do CEIDG: co najmniej do czasu stwierdzenia nabycia spadku nie jest przesądzone, kto może dysponować prawami małżonka do przedsiębiorstwa. Brakuje jednej osoby uprawnionej do zarządzania majątkiem i samodzielnej reprezentacji wszystkich następców prawnych małżonka. Istnieje też ryzyko braku zgody współwłaścicieli na dysponowanie poszczególnymi przedmiotami należącymi do spadku co powodowałoby w praktyce paraliż działania firmy. Należy zatem umożliwić zarząd udziałem w przedsiębiorstwie po śmierci małżonka przedsiębiorcy na zasadach podobnych do zarządu sukcesyjnego.
3) Sukcesja praw w spółkach handlowych: w spółce kapitałowej w następstwie śmierci wspólnika może dojść do paraliżu decyzyjnego, zwłaszcza gdy jedyny albo większościowy wspólnik jest jednocześnie jedynym członkiem zarządu spółki. Przedłużające się procedury spadkowe powodują, że spadkobiercy nie mogą wykonywać swych praw w spółce, a działalność spółki stanowi często podstawowe źródło ich utrzymania. Dodatkowo sukcesję w przypadku firm rodzinnych utrudniają wątpliwości co do możliwości „podziału” ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej oraz brak możliwości objęcia zapisem windykacyjnym „udziału” wspólnika w spółce osobowej. Uzasadnia to wprowadzenie rozwiązań, które pozwolą zachować pełną ciągłość działania spółki handlowej mimo śmierci wspólnika oraz ułatwią procesy sukcesyjne za życia wspólnika, zwłaszcza w spółce osobowej.
MPiT przesłało zgłoszenie do Wykazu prac Rady Ministrów uwzględniające m.in. powyższe propozycje ułatwień sukcesyjnych.
Zobacz także: Moja firma