Czym jest praca "na czarno"?
Praca na czarno, czyli praca wykonywaną bez nawiązania stosunku pracy, czy innej podstawy wykonywania pracy na rzecz innego podmiotu (np. umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem) jest zjawiskiem niekorzystnym nie tylko dla gospodarki, ale przede wszystkim dla samego „pracownika”. Oczywiście „pracownik” wykonuje pracę i otrzymuje za nią wynagrodzenie. Jednocześnie brak rejestracji nie gwarantuje wystarczających świadczeń niezbędnych w sytuacji choroby, inwalidztwa czy chociażby osiągnięcia wieku emerytalnego. Pozbawia też osoby wykonujące pracę niezarejestrowaną wszelkich praw pracowniczych (np. prawa do płatnego urlopu).
Działalność w szarej strefie powodowana jest głównie przez wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej. Przyczyną angażowania do pracy bez rejestracji jest chęć uniknięcia płacenia podatku podatków (dochodowy, VAT i inne), składek na ubezpieczenie społeczne czy stosowania wymogów prawa, takich jak płaca minimalna, maksymalny czas pracy czy warunki bezpieczeństwa pracy [3].
Praca niezarejestrowana - konsekwencje dla pracodawcy i pracownika (Polski Ład)
W ramach zmian podatkowych zawartych w pakiecie „Polski Ład” zaproponowano rozwiązania dotyczące nielegalnego zatrudniania pracowników, głównie zatrudniania „na czarno” oraz nieujawniania części wynagrodzenia.
W aktualnym stanie prawnym, w przypadku ujawnienia nielegalnego zatrudnienia, konsekwencje ponosi głównie pracodawca. Na gruncie prawa pracy wykroczenie stanowi przede wszystkim brak zawarcia z pracownikiem pisemnej umowy o pracę przed dopuszczeniem go do pracy, czy też brak odpowiedniej dokumentacji pracowniczej. Pracodawca ponosi także finansową odpowiedzialność za niezgłoszenie pracownika do systemu ubezpieczeń społecznych i nieopłacanie składek ZUS. Kara grozi także za niepobieranie podatku dochodowego albo pobieranie go w kwocie niższej od należnej.
Jednak po stronie pracownika również powstaje konieczność rozliczenia zaległości podatkowych wraz z odsetkami za zwłokę. Za nieujawnienie organowi podatkowemu rzeczywistej wysokości dochodów grozi nie tylko wysoka kara grzywny, ale nawet kara pozbawienia wolności.
Ewentualnie, w przypadku braku możliwości wykazania przez podatnika rzeczywistego źródła dochodów organ podatkowy może podjąć postępowanie w celu weryfikację poniesionych przez podatnika wydatków i uzyskanych przychodów opodatkowanych lub nieopodatkowanych w zakresie niezbędnym do ujawnienia podstawy opodatkowania z tytułu przychodów nieujawnionych. Od przychodów nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach lub pochodzących ze źródeł nieujawnionych zryczałtowany podatek dochodowy wynosi 75% podstawy opodatkowania.
Odpowiedzialność podatkowa i składkowa za pracę niezarejestrowaną ("na czarno") - co się zmieni
Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw (druk nr IX.1532) zawiera pakiet zmian, które pozwolą na ochronę „pracownika” przez negatywnymi konsekwencjami nielegalnego zatrudnienia. Jak wskazuje projektodawca, „prawo powinno chronić pracownika, a nie pracodawcę, który określa jego warunki zatrudnienia” [4].
W pierwszej kolejności planowane jest rozszerzenie katalogu przychodów z działalności gospodarczej. Przychodem z działalności gospodarczej mają zostać objęte:
- wartość pracy osoby zatrudnionej nielegalnie ustalona za każdy miesiąc, w którym zostało stwierdzone nielegalne zatrudnienie, w wysokości równowartości minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz
- wartość przychodu pracownika, z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz przychody pracownika w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym.
Wskazane wartości nalicza się niezależnie od tego, czy wynagrodzenie z tytułu nielegalnego zatrudnienia zostało faktycznie wypłacone osobie nielegalnie zatrudnionej. W rzeczywistości więc przy ujawnieniu nielegalnego zatrudnienia, pracodawca ponosi podwójne koszty zatrudnienia.
Jednocześnie po stronie osoby nielegalnie zatrudnionej zwolnione z podatku dochodowego zostaną przychody z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz przychody pracownika w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym.
„W wyniku proponowanej zmiany, pracownik nielegalnie zatrudniony oraz pracownik, który otrzymuje część wynagrodzenia „pod stołem”, w przypadku ustalenia takich okoliczności nie będzie ponosił obciążeń podatkowych wynikających z tych okoliczności. Konsekwencje w zakresie podatku dochodowego będą obciążały pracodawcę” [5].
Kolejną konsekwencją dla pracodawcy będzie brak możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów wypłaconych wynagrodzeń z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz wypłaconego pracownikowi wynagrodzenia w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym. Nie będzie można także obniżyć przychodu o wartość opłaconych do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składek na ubezpieczenia społeczne od wynagrodzenia z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz od części nieujawnionego wynagrodzenia.
Do przepisów podatkowych dostosowane zostaną także przepisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 423 z późn. zm.). W przypadku stwierdzenia nielegalnego zatrudnienia lub wypłaty części wynagrodzenia poza ewidencją, składki na ubezpieczenia społeczne od takiego wynagrodzenia nie obciążą ubezpieczonego. Będą opłacane w całości z własnych środków przez płatnika składek (podmiot wypłacający wynagrodzenie).
Jagoda Kondratowska-Muszyńska
Doradca podatkowy w Kancelarii Prof. dr hab. Henryka Dzwonkowskiego
Doktorantka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego
*******************************
[1] Informacje statystyczne - Praca nierejestrowana w Polsce w 2017 r.; GUS, Warszawa 2019; ISSN 978-83-7027-713-0
[2] Co szósty Polak przyznaje się do pracy „na czarno” (sondaż); https://ciekaweliczby.pl/praca_na_czarno/
[3] „Szacowanie rozmiarów szarej strefy w Polsce” - Anna Czapkiewicz, Katarzyna Brzozowska-Rup; Wiadomości Statystyczne. The Polish Statistician, 2021, vol. 66, 4, 7–24
[4] [5] Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz niektórych innych ustaw (druk nr IX.1532)