Podstawy prawne renty alimentacyjnej
Renta przyznawana osobom bliskim zmarłego poszkodowanego wskutek deliktu ma swą podstawę prawną w przepisie art. 446 § 2 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.). Zgodnie z jego treścią „osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.”
Przepis ten reguluje instytucję tzw. renty alimentacyjnej. Renta ta ma charakter roszczenia odszkodowawczego - ponieważ do przesłanek jej przyznania należy śmierć, wskutek czynu niedozwolonego, osoby zobowiązanej do alimentacji - jednakże służy ona naprawieniu szkody poniesionej przez to, że pozostali bliscy utracili osobę zobowiązaną do alimentacji (lub dobrowolnie dostarczającą im środków utrzymania) (wyrok SN z dnia SN z dnia 20 stycznia 2004 r., II CK 360/02).
Należy więc odróżnić tę rentę w szczególności od renty przyznawanej na podstawie przepisu art. 444 § 2 k.c. poszkodowanemu deliktem, renty umownej uregulowanej w art. 903 i następnych k.c. (choć przepisy te stosuje się do renty alimentacyjnej na przykład w zakresie jej waloryzacji), a także renty rodzinnej z ubezpieczenia społecznego - jej przyznanie na rzecz członków rodziny zmarłego jest niezależne i nie wyklucza przyznania renty alimentacyjnej (tak wyrok SN z dnia 24 czerwca 2008 r., I PK 298/07).
Rodzaje renty alimentacyjnej
W zasadzie przepis art. 446 § 2 k.c. reguluje dwa różne rodzaje renty alimentacyjnej. Jedna z nich służy osobom, które były osobami uprawnionymi do alimentów ze strony zmarłego (tzw. renta obligatoryjna). Uprawnionymi do drugiego rodzaju renty alimentacyjnej są osoby, którym zmarły stale i dobrowolnie dostarczał środków utrzymania (tzw. renta fakultatywna) (E. Ryś, Odpowiedzialność cywilna z tytułu śmierci osoby bliskiej, „Monitor Prawniczy”, nr 24, 2008).
Krąg osób uprawnionych do renty obligatoryjnej wyznaczają wprost przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) - obejmuje on osoby złączone ze zmarłym więzami pokrewieństwa (rodzice, dzieci, rodzeństwo) lub więzami prawnymi (małżonkowie, przysposobieni). Natomiast w przypadku renty fakultatywnej k.c. posługuje się pojęciem „osób bliskich” zmarłego. Pojęcie to nie jest zdefiniowane ustawowo, jednakże przyjmuje się, że obejmuje ono zarówno osoby złączone więzami pokrewieństwa i powinowactwa, jak i inne osoby pozostające w faktycznej, długotrwałej zażyłości (konkubenci, rodzice zastępczy, dalsi krewni) (M. Safjan, Art. 446 (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red.: K. Pietrzykowski, Warszawa 2013).
Podstawą przyznania renty może być zatem:
- w przypadku renty obligatoryjnej - istnienie obowiązku alimentacyjnego po stronie zmarłego na rzecz osoby występującej z roszczeniem. W tym przypadku świadczenie nie jest zależne od tego, czy zmarły poszkodowany faktycznie dostarczał środki utrzymania na rzecz osoby uprawnionej, zależy natomiast od tego, czy w chwili śmierci spełnione były przesłanki aktualizujące obowiązek alimentacyjny wobec tej osoby; zob. wyr. SN z 24.8.1990 r. (I CR 422/90),
- w przypadku renty fakultatywnej - fakt stałego świadczenia środków utrzymania przez zmarłego na rzecz osoby bliskiej, o ile wymagają tego zasady współżycia społecznego. Ważne jest aby świadczenia te nie wynikały z orzeczenia Sądu, miały charakter stały (jako przeciwieństwo świadczeń sporadycznych) oraz by były dobrowolne (a więc nie mogą wynikać z niedozwolonej presji osób trzecich) (P. Machnikowski, Art. 446 (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red.: E. Gniewek, Warszawa 2014).
Choć brzmienie przepisu sugeruje, że zasady współżycia społecznego odgrywają rolę jedynie przy rencie fakultatywnej, roszczenie nie może się sprzeciwiać zasadom współżycia społecznego (art. 5 k.c.) także w odniesieniu do renty obligatoryjnej. Z jednej strony zatem zasady współżycia społecznego mogą wpłynąć na zasądzenie renty na potrzeby wykraczające poza podstawowe potrzeby uprawnionego, z drugiej zaś strony postępowanie uprawnionego sprzeczne z zasadami współżycia społecznego może prowadzić do oddalenia roszczenia o rentę, także obligatoryjną (uchwała SN z dnia 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86).
Kasy fiskalne 2015 / 2016 – zwolnienia
Nowe wzory deklaracji i informacji PIT 2014 / 2015
Podyskutuj o tym na naszym FORUM
Wysokość renty alimentacyjnej
Rozróżnienie dwóch rodzajów renty – obligatoryjnej i fakultatywnej wpływa również na zasądzenie przez Sąd renty alimentacyjnej w określonej wysokości.
W przypadku renty obligatoryjnej reguluje to wprost art. 135 k.r.o., zgodnie z którym zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego. Zakres potrzeb poszkodowanego będzie podlegał ocenie zróżnicowanej w zależności od tego, czy uprawnionymi są dzieci zmarłego, czy inne osoby. W pierwszym przypadku podstawą określenia wysokości renty jest brak samodzielności po stronie uprawnionego do alimentów (art. 133 § 1 k.r.o.) w drugim - istnienie stanu niedostatku (art. 133 § 2 k.r.o.) oraz w sytuacji obowiązku alimentacyjnego pomiędzy byłymi małżonkami, występowanie stanu istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżonka niewinnego (art. 60 § 2 k.r.o.) (M. Safjan, op. cit.).
Z kolei odpowiadające powyższej przesłance kryterium „możliwości zarobkowych zobowiązanego” jest najczęściej wyliczeniem obejmującym faktyczne dochody zobowiązanego przed śmiercią (z uwzględnieniem tej ich części, która przeznaczał on na własne potrzeby) a także hipotetyczne możliwości zarobkowe zmarłego, w tym możliwości na rynku pracy, kształtowanie się wysokości wynagrodzenia w danej dziedzinie, zakres kwalifikacji zawodowych zmarłego.
W odniesieniu do renty fakultatywnej wydaje się, że wysokość świadczenia alimentacyjnego wyznacza z jednej możliwości dowodowe ze strony uprawnionego – w zakresie wykazania wysokości świadczeń uiszczanych przez zmarłego, z drugiej strony zaś miarkują je (w górę lub w dół) zasady współżycia społecznego. Należy podkreślić, że zgodnie z interpretacją wynikającą z orzecznictwa Sądu Najwyższego, przy ustalaniu wysokości renty alimentacyjnej nie mogą odnieść żadnego skutku argumenty odwołujące się do rozstrzygnięć w innych analogicznych sprawach (ze względu na indywidualny charakter tego świadczenia) (por. wyrok SN z dnia 3 lipca 2008 r., IV CSK 113/08).
Renta roszczeniem osobistym
Ów indywidualny charakter renty nie upoważnia do zasądzenia jednej "łącznej" renty na rzecz kilku osób, uprawnionych. Prawo do renty, przewidzianej w przepisie art. 446 § 4 k.c. jest roszczeniem osobistym każdej z osób uprawnionych i powinno być określone dla każdej z tych osób odrębnie. Sprawca ma wyrównać, w formie renty, osobno każdej z osób wymienionych w przepisie art. 446 § 2 KC, jej osobistą szkodę, wynikającą z utraty świadczeń alimentacyjnych, jakich mogła oczekiwać od zmarłego bądź z uwagi na jego ustawowy obowiązek alimentacyjny, bądź z uwagi na zasady współżycia społecznego (por. wyr. SN z dnia 2 maja 1975 r., I CR 103/75).
Dowodzenie renty alimentacyjnej
Wykazanie przesłanek zasądzenia renty alimentacyjnej w określonej wysokości stanowi ciężar dowodowy osoby uprawnionej do tego świadczenia (zgodnie z art. 6 k.c.). Wobec braku przepisów ograniczających możliwości dowodowe należy uznać, że okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy o zasądzenie renty alimentacyjnej można wykazywać za pomocą wszelkich środków dowodowych. Mogą to być zarówno dokumenty czy wydruki komputerowe, jak i osobowe źródła dowodowe (zeznania świadków czy stron).
Każdą z okoliczności można oczywiście wykazywać za pomocą wyroków zapadłych w innych sprawach i decyzji administracyjnych. Zgodnie z przepisem art. 233 § 1 k.p.c. ocena materiału dowodowego należy do Sądu, przy czym Sąd oceni dowody na podstawie całego zgromadzonego w sprawie materiału.
Przesłanki pokrewieństwa należy wykazać za pomocą aktów stanu cywilnego. Ze względu na przymiot dokumentów urzędowych w rozumieniu art. 244 Kodeksu postępowania cywilnego, akty stanu cywilnego korzystają zarówno z domniemania autentyczności, jak i domniemania prawdziwości. Naturalnie, pokrewieństwo można wykazywać także innymi środkami dowodowymi (np. dokumentami tożsamości).
Natomiast relację bliskości w rozumieniu przepisu art. 446 § 2 k.c. można wykazać jakimikolwiek środkami dowodowymi. Więzy pokrewieństwa wykazywać można również aktami stanu cywilnego, natomiast o bliskości emocjonalnej świadczyć mogą zeznania świadków, fotografie i nagrania filmowe, a o zażyłej relacji gospodarczej na przykład zawierane wspólnie umowy.
Podobnymi środkami dowodowymi posługiwać się można w celu wykazania wysokości żądanej renty. Możliwości zarobkowe zmarłego obejmować mogą zarówno dokumenty i inne dowody wykazujące jego wykształcenie (dyplomy, certyfikaty), jak i analizy lokalnego rynku pod kątem zarobków osiąganych przez osoby o podobnym wykształceniu i kwalifikacjach. Natomiast potrzeby uprawnionego wynikać mogą zarówno z faktur, umów i rachunków dokumentujących wydatki na bieżące utrzymanie, jak i z umów dotyczących kosztów wykształcenia czy innych dowodów uzasadniających ewentualne wyższe wydatki (np. z dokumentacji medycznej – w razie przewlekłych chorób).
Zasadność roszczenia w określonej wysokości w przypadku renty fakultatywnej wymaga udowodnienia, że pomoc świadczona przez zmarłego była pomocą istotną. (E. Ryś, op. cit.). Nie istnieją tu ograniczenia dowodowe, wobec tego zasadne jest na przykład przedstawienie wyciągów z rachunków bankowych w celu wykazania wpłat dokonywanych przez zmarłego. Obligatoryjne jest także wykazanie zgodności poszczególnych wydatków z zasadami współżycia społecznego.
Zagadnienia praktyczne związane z zasądzaniem renty alimentacyjnej znajdują odzwierciedlenie przede wszystkim w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz Sądów powszechnych – analiza orzeczeń wydanych w sprawach o zasądzenie renty stanowić może pomoc przy przygotowywaniu własnej dokumentacji w sprawie. Jednocześnie, w celu uzyskania fachowej obsługi procesu o zasądzenie renty najlepiej poszukać pomocy u profesjonalnego pełnomocnika.