Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę
Poza możliwością dochodzenia roszczeń w postępowaniu karnym (np. zasądzane od sprawcy przestępstwa zadośćuczynienie za doznaną krzywdę) i szeroko pojętym postępowaniu administracyjnym (np. zasiłki pogrzebowe, dodatki rodzinne), osobom bliskim zmarłego szeroką gamę uprawnień daje przede wszystkim prawo cywilne, w tym w szczególności regulacja z art. 446 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.).
Zgodnie z treścią tego przepisu, o ile: wskutek czynu niedozwolonego nastąpiło uszkodzenie ciała lub został wywołany rozstrój zdrowia poszkodowanego, a w ich konsekwencji nastąpiła śmierć poszkodowanego, to od odpowiedzialnego za powstanie szkody (tj. również od zakładu ubezpieczeń jako gwaranta ubezpieczającego) można domagać się:
1) zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu,
2) renty odszkodowawczej (alimentacyjnej),
3) jednorazowego odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej oraz
4) zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
W pierwszej kolejności wskazać należy, iż expressis verbis możliwość dochodzenia zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w konsekwencji śmierci najbliższej osoby została do polskiego systemu prawa cywilnego wprowadzona dopiero ustawą z dnia 30.05.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731), która weszła w życie dnia 3.08.2008 r. i dodała do art. 446 k.c. § 4 w brzmieniu:
„Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.”
Zauważyć przy tym trzeba, iż pomimo braku wyraźnego przepisu umożliwiającego dochodzenie zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliższej przed 3.08.2008 r., to roszczenie takie istniało i można było go skutecznie dochodzić również przed tą datą. Możliwe bowiem było dochodzenie tego roszczenia przede wszystkim na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c., tj. jako zadośćuczynienie za naruszenie dobra osobistego, za jakie uznaje się relację i więź z druga osobą, a także na podstawie art. 446 § 3 k.c., tj. jako odszkodowanie za szeroko rozumiane pogorszenie sytuacji życiowej dochodzącego, w wyniku śmierci osoby dla niego najbliższej.
Renta alimentacyjna przyznawana po śmierci bliskiej osoby
Nie mniej jednak nauka i praktyka prawa od dłuższego czasu postulowała de lege ferenda za uregulowaniem możliwości dochodzenia zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliższej wprost, tj. osobnym i wyraźnym przepisem stanowiącym o takim uprawnieniu. Tak więc ww. nowelizację Kodeksu cywilnego wprowadzającą art. 446 § 4 należy przyjąć z aprobatą, jako że rozwiewa ona wszelkie wątpliwości w tym zakresie nie pozostawiając Sądom możliwości uznania roszczenia osoby najbliższej zmarłego za bezpodstawne.
W kwestii intertemporalności nadmienić jeszcze trzeba, iż art. 446 § 4 k.c. będzie mieć zastosowanie także w przypadkach, kiedy śmierć nastąpiła w dniu 3.08.2008 r. i później, ale na skutek zdarzenia wcześniejszego, sprzed wejścia w życie ustawy, natomiast art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. zastosujemy wówczas, kiedy także śmierć nastąpiła przed 3.08.2008 r. Bowiem jeszcze raz podkreślić trzeba, iż ww. nowelizacja nie ukonstytuowała nowego prawa podmiotowego, a jedynie zmieniła sposób realizacji i skonkretyzowała już istniejące uprawnienie (tak: wyrok SN z dnia 11.05.2011 r., I CSK 621/10, Legalis, oraz wyrok SN z dnia 05.10.2011 r., IV CSK 10/11, Biuletyn SN 2012, Nr 1, s.9).
Przechodząc dalej, starając się w miarę jasno omówić sposób wykazania doznanej krzywdy, możliwość dochodzenia zadośćuczynienia i sytuację, w których Sąd udzieli nam ochrony naszego prawa zasądzając odpowiednią kwotę pieniężną, nie sposób nie zacząć od kwestii podstawowej, tj. od kwestii określenia kręgu osób, którym to uprawnienie przysługuje.
Osoby bliskie uprawnione do zadośćuczynienia
Jak wskazuje omawiany przepis uprawnienie to przysługuje bowiem jedynie najbliższym członkom rodziny zmarłego. Krąg uprawnionych jest więc już literalnie ograniczony względem chociażby uprawnionych do renty odszkodowawczej, gdzie ustawodawca mówi o „osobach bliskich”, co już prima facie jest kręgiem osób szerszym niż „najbliżsi członkowie rodziny zmarłego”.
Doktryna i orzecznictwo w zasadzie jednolicie wskazują – również na gruncie art. 446 § 3 k.c. i uregulowanego tam jednorazowego odszkodowania – iż do kręgu najbliższych członków rodziny zmarłego należą niewątpliwie i przede wszystkim jego współmałżonek, rodzice i dzieci, zaś co do pozostałych i dalszych członków rodziny zmarłego, w szczególności jego wnuków i dziadków, a także krewnych w linii bocznej, niezbędnym jest wykazanie faktycznej silnej relacji rodzinnej pomiędzy zmarłym, a taką osobą, aby Sąd uznał ją za członka najbliższej rodziny (por. wyrok SN z dnia 10.12.1969 r., III PRN 77/69, OSN 1970, Nr 9, poz. 160).
W zakresie dekodowania pojęcia najbliższego członka rodziny na gruncie art. 446 § 4 k.c. możliwym i często spotykanym w Sądach jest również odwoływanie do art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym do kręgu najbliższych członków rodziny należy także dziecko pozostające pod pieczą rodziny zastępczej.
Konkubenci również osobami bliskimi
Wskazać jednak trzeba, iż osoby nie mieszczące się w kręgu najbliższych członków rodziny, a należące do kręgu osób bliskich (np. osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, tzw. konkubent), nie są pozbawione prawa do dochodzenia zadośćuczynienia za doznaną w wyniku śmierci osoby bliskiej krzywdę. Osoby te mogą bowiem domagać się zadośćuczynienia za śmierć na ww. podstawie prawnej, tj. na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c.
Polecamy: Komplet : IFK + MK + Infororganizer
Nowe wzory deklaracji i informacji PIT 2014 / 2015
Podyskutuj o tym na naszym FORUM
Zasady przyznawania zadośćuczynienia osobom uprawnionym
Idąc dalej, wskazać należy, iż przesłanki do dochodzenia zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej są zasadniczo tożsame z przesłankami do otrzymania zadośćuczynienia przez poszkodowanego na ogólnej zasadzie z art. 445 k.c.
Niezbędnym jest więc:
1) wykazanie zaistnienia czynu niedozwolonego (np. wypadku drogowego),
2) określenie odpowiedzialnego za ten czyn (np. Zakładu Ubezpieczeń ubezpieczającego sprawcę wypadku),
3) wykazanie, że doszło do uszkodzenia ciała (np. uraz wielonarządowy) lub wywołania rozstroju zdrowia (np. ciężka choroba) poszkodowanego,
4) a w ich konsekwencji nastąpiła śmierć poszkodowanego.
5) Dodatkowo niezbędnym jest połączenie zdarzenia, uszkodzenia lub rozstroju oraz śmierci normalnym związkiem przyczynowo-skutkowym, tj. wykazanie, że do uszkodzenia lub rozstroju doszło w wyniku zdarzenia, zaś śmierć nastąpiła z przyczyny uszkodzenia lub rozstroju.
6) Ostatecznie, koniecznym do wykazania przed Sądem jest dowiedzenie, iż po stronie osoby bliskiej wystąpiła krzywda, tj. szkoda niemajątkowa, zasadniczo utożsamiana z negatywnymi przeżyciami w sferze psychicznej.
O ile wykazanie przesłanek pkt. 1)-5) najczęściej nie nasuwa większych trudności (czasami kwestionowany jest jedynie związek przyczynowo-skutkowy, np. poprzez twierdzenie, że poszkodowany zmarł z innego powodu niż obrażenia jakich doznał w wypadku), o tyle koniecznym jest należyte i wyczerpujące wykazanie krzywdy po stronie osoby bliskiej. Albowiem pamiętać należy, że przyznanie zadośćuczynienia ma zawsze charakter fakultatywny, Sąd nigdy nie jest zobligowany do zasądzenia zadośćuczynienia, tak też odpowiednie wykazanie krzywdy ma znaczenie nie tylko wpływające na wysokość zadośćuczynienia, ale na samą zasadność jego przyznania.
Ocena zasadności uznania zadośćuczynienia dla osób bliskich
Sąd oceniając doznaną przez osobę bliską krzywdę weźmie pod uwagę przede wszystkim jej zeznania, ale także zeznania świadków (nie świadków zdarzenia czy śmierci, a świadków krzywdy osoby bliskiej). Albowiem krzywda odnosi się do trudnej do uchwycenia straty niemajątkowej w psychice osoby, trudno byłoby więc opierać ją na jakichkolwiek dokumentach. Możliwym jest także powołanie przez Sąd biegłego z zakresu psychologii lub psychiatrii, który sporządzi opinię dotyczącą stanu zdrowia psychicznego osoby bliskiej, jej przyczyn i skutków.
Wysokość zadośćuczynienia
Ostatecznie, po wykazaniu wszystkich powyższych przesłanek, a przede wszystkim po wykazaniu zaistnienia krzywdy po stronie osoby bliskiej, Sąd zważy wysokość należnego zadośćuczynienia. Zadośćuczynienie ma charakter zindywidualizowany, tak też niezwykle istotne jest zbadanie charakteru konkretnej sprawy. Sąd jednak bez wątpienia weźmie pod uwagę wiek osoby bliskiej (im niższy tym zadośćuczynienie wyższe), siłę relacji wiążącej ją ze zmarłym (im silniejsza tym zadośćuczynienie wyższe), możliwość liczenia na tę osobę w przyszłości, gdyby śmierć nie nastąpiła (im większa tym zadośćuczynienie wyższe), oraz intensywność cierpień osoby bliskiej po śmierci (im większa tym zadośćuczynienie wyższe).
Często wpływającymi na wysokość zadośćuczynienia za śmierć czynnikami są także: stopień zawinienia i działania sprawcy zdarzenia (np. umyślne i brutalne działanie), nagłośnienie medialne faktu śmierci (nawet jedynie w mediach lokalnych czy internecie), a także przyznane wcześniej kwoty z tytułu śmierci z innych źródeł (np. z ubezpieczenia NNW).
Ostatecznie wskazać trzeba, że wysokość zadośćuczynienia uzależniona jest także od średniej stopy zamożności danego społeczeństwa, średnich zarobków i cen, stopy inflacji i siły nabywczej pieniądza, albowiem zadośćuczynienie nie może być i nie jest zupełnie oderwane od czynników obiektywnych, mimo że głównie skupia się na czynnikach indywidualnych.
Mimo ww. indywidualizacji roszczenia o zadośćuczynienie oraz niezawisłości i niezależności Sądów, obecnie Sądy starają się jednak przestrzegać w miarę czytelnych i ujednoliconych kryteriów dla oceny podobnych spraw i przypadków. Nie są bowiem zupełnie niezwiązane wyrokami innych Sądów przynajmniej w zakresie dyrektywy nakazującej orzekać w podobnych sprawach podobnie, co gwarantuje obywatelom równość w traktowaniu i pewność prawa (por. wyrok SN z dnia 17.01.2001 r., II KKN 351/99, Prok. i Prawo 2001, Nr 6, s. 11; wyrok SA w Łodzi z dnia 30.09.2013 r., I ACa 512/13, Legalis).
Przykładowe wysokości zadośćuczynień
Na zakończenie można więc wskazać kilka przykładowych najnowszych orzeczeń Sądów w tego typu sprawach, aby określić mniej więcej średnią wysokość zasądzanych kwot.
Za śmierć syna i brata w wypadku komunikacyjnym po 50.000 zł na rzecz każdej osoby bliskiej (wyrok SA we Wrocławiu z dnia 23.04.2013 r., I ACa 330/13, utrzymujący w mocy wyrok SO w Wrocławiu z dnia 5.12.2012 r. sygn. akt I C 34/12).
Za śmierć ojca i męża w wypadku drogowym po 64.000 zł na rzecz każdej osoby bliskiej (wyrok SA w Białymstoku z dnia 20.02.2013 r., I ACa 365/12, utrzymujący w tym zakresie w mocy wyrok SO w Łomży z dnia 2.04.2012 r., I C 248/11).
Za śmierć matki i partnerki życiowej w wypadku komunikacyjnym 158.000 zł na rzecz małoletniego dziecka, ale oddalone powództwo co do partnera życiowego (wyrok SA w Warszawie z dnia 19.06.2013 r., I ACa 1270/12, zmieniający wyrok SO w Warszawie z dnia 16.04.2012 r., I C 154/10).
Przedmiot niniejszego artykułu jest oczywiście szerszy niż da się to ująć w tak krótkim opracowaniu, w związku z czym wszystkich zainteresowanych niniejszym tematem zapraszam zatem do sięgnięcia po fachową literaturę oraz dość bogate orzecznictwa sądowe, w tym w szczególności dorobek orzeczniczy Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych.
Warto również sięgnąć po pomoc firm odszkodowawczych i profesjonalnych pełnomocników przy dochodzeniu roszczeń z tytułu śmierci osoby bliskiej, co zdecydowanie może ułatwić zarówno przejście przez proces, jak też określenie wysokości dochodzonych w nim kwot, zarówno na kanwie konkretnego przypadku, jak i w odniesieniu do linii orzeczniczej danego Sądu.