W ustawie o CIT brak jednoznacznych zapisów regulujących konsekwencje podatkowe związane z otrzymaniem odszkodowania – w przeciwieństwie do zapisów ustawy o PIT zakładających, co do zasady, zwolnienie z podatku otrzymane odszkodowania.
Podnoszone są głosy, iż pobieranie przez Skarb Państwa podatku od odszkodowania, które zostało wypłacone za wyrządzaną szkodę przez organy państwa (np. fiskusa), jest sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości oraz podważa rekompensacyjny charakter otrzymanych środków w formie odszkodowania.
Mając na uwadze wydaną odpowiedź na interpelację poselską nr 32281 z dnia 22 kwietnia 2015 r. w sprawie opodatkowania odszkodowań otrzymywanych przez spółki kapitałowe, podsekretarz stanu w Ministerstwie Finansów wskazuje ponownie na art. 12 ust. 1 ustawy o CIT, który nie wprowadza reguły, która tego rodzaju przychód (otrzymane odszkodowanie) wyłączałaby spod opodatkowania.
Z drugiej strony, na podstawie ustawy o PIT wolne od podatku są odszkodowania lub zadośćuczynienia otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sądowej, do wysokości określonej w tym wyroku lub tej ugodzie. Jako wyjątek należy uznać sytuację, w której odszkodowanie lub zadośćuczynienie otrzymane zostało w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą (art. 21 ust. 1 pkt 3b lit. a updof) – które polega opodatkowaniu.
Dodatkowo poinformowano, iż w Ministerstwie Finansów nie są prowadzone prace legislacyjne w kierunku wyłączenia z przychodów podatkowych uzyskanych przez podatników podatku dochodowego od osób prawnych odszkodowań z tytułu odpowiedzialności deliktowej Skarbu Państwa.
Zabezpieczanie należności handlowych - odszkodowanie a przychód w CIT
W zakresie ustawy o CIT Podsekretarz Stanu wskazał, że zgodnie z brzmieniem art. 17 ust. 1 pkt 12 updop, obowiązującym do końca 1998 r., odszkodowania otrzymane na podstawie przepisów prawa administracyjnego, prawa cywilnego i na podstawie innych ustaw były wolne od podatku dochodowego. Jednocześnie na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 5 tej ustawy nie stanowiły kosztów uzyskania przychodów straty w środkach trwałych i obrotowych w części pokrytej odpisami amortyzacyjnymi oraz otrzymanym odszkodowaniem z tytułu ubezpieczenia. W konsekwencji, w stanie prawnym do końca 1998 r. kwota otrzymanego odszkodowania zmniejszała wartość poniesionej straty, czyli strata w części pokrytej odszkodowaniem nie mogła zostać uznana za koszt uzyskania przychodów. Przedmiotowa regulacja skutkowała tym, iż cała wartość odszkodowania była wolna od podatku dochodowego. Jednakże art. 17 ust. 1 pkt 12 ustawy o CIT został uchylony. Przedmiotowa zmiana została połączona z zmianą art. 16 ust. 1 pkt 5 ustawy o CIT. W konsekwencji wprowadzenia obowiązujących od 1 stycznia 1999 r. zmian ustawy o CIT, kosztami uzyskania przychodów są rzeczywiste szkody w środkach trwałych i obrotowych, a ewentualne otrzymane odszkodowania są uznawana za przychody podatkowe na podstawie art. 12 ust. 1.
Ministerstwo Finansów podkreśla, iż uznanie za przychód podatkowy otrzymanych odszkodowań następuje w stosunku do podatników prowadzących działalność gospodarczą – osób fizycznych w podatku PIT i osób prawnych w podatku CIT. Ministerstwo wskazuje, zmiany w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych, które zostały przywołane m.in. w wyroku NSA, sygn. akt II FSK 732/13, wskazują na intencję ustawodawcy w ustaleniu reguły opodatkowania, potwierdzonej w orzeczeniu Sądu.
Polecamy: Monitor Księgowego – prenumerata
Zgodnie z najnowszym wyrokiem NSA z 9 kwietnia 2015 r., II FSK 732/13 w sprawie opodatkowania odszkodowania za błąd fiskusa, Sąd w uzasadnieniu zaprezentował dość kontrowersyjne stanowisko. Z jednej strony Sąd wskazał, iż ewentualne odszkodowanie uzyskanie przez spółkę kapitałową (podatnika podatku CIT) za rzeczywisty ubytek w mieniu należałoby wyłączyć z opodatkowania CIT. Takie wyłączenie dla podatników podatku dochodowego od osób prawnych dotyczyłoby sytuacji, w której podmiotem otrzymującym owe odszkodowanie byłaby spółka, która bezpośrednio poniosła szkodę wskutek czynu niedozwolonego (nie wskazując jednak bezpośrednio podstawy prawnej takowego rozstrzygnięcia – oczywiście korzystnego dla podatników).
Sąd wskazał, iż o zaliczeniu konkretnego świadczenia odszkodowawczego do przychodów podatkowych w podatku dochodowym od osób prawnych, winna decydować możliwość jego rozpoznania jako dochodu w rozumieniu ustawy o CIT. Wykładnia art. 12 ust. 1 ustawy o CIT jest niepełna, o ile nie uwzględnia istoty podatków dochodowych, a w tym oceny czy w konkretnym przypadku można w ogóle mówić o powstaniu dochodu w rozumieniu art. 7 ust. 1 ustawy o CIT. Sąd potwierdził, iż dopiero stwierdzenie istnienia dochodu urealnia powstanie przedmiotu opodatkowania podatkiem dochodowym. Dodatkowa konkluzja Sądu wskazuje, iż sens podatku dochodowego należy wiązać, co do zasady, z powstaniem u podatnika przyrostu czystego majątku, wskutek zaistnienia zdarzenia, które nie jest objęte zakresem przedmiotowym innej daniny publicznoprawnej.
Zdaniem Sądu, jeżeli odszkodowanie rekompensuje jedynie rzeczywistą stratę na mieniu poniesioną przez poszkodowanego na skutek czynu niedozwolonego (damnum emergens), a co za tym idzie przywraca istniejący sprzed wystąpienia szkody stan aktywów i nie powoduje zwiększenia mienia podatnika, świadczenie takie, co do zasady, nie mieści się w pojęciu „dochód” w rozumieniu art. 7 ust. 1 ustawy o CIT. W konsekwencji pozostaje ono poza zakresem przedmiotowym ustawy o CIT, mimo braku wyraźnego wyłączenia przez ustawodawcę tych zdarzeń z zakresu przedmiotowego tego aktu prawnego.
Jak udokumentować dla potrzeb VAT wypłatę odszkodowania
Zdaniem NSA rozważania dotyczące wyłączenia z zakresu opodatkowania podatkiem CIT odszkodowań rekompensujących rzeczywisty ubytek w mieniu, można odnieść do sytuacji, w której świadczenie takie uzyskałaby tylko spółka, która bezpośrednio poniosła szkodę wskutek czynu niedozwolonego. Sąd wskazał, iż w przedmiotowej sprawie świadczenie odszkodowawcze uzyskał nie podmiot, który bezpośrednio odczuł skutki deliktu, (tj. nie była to spółka w odniesieniu, do której dział organ skarbowy w sposób niedozwolony), lecz był to podmiot będący akcjonariuszem wskazanej spółki. Sąd stwierdził, iż podmiot otrzymujący odszkodowanie (spółka będąca udziałowcem) tylko pośrednio „odczuła” skutki czynu niedozwolonego sprawcy (władzy publicznej), w związku z utratą wartości posiadanych przez nią akcji.
Sąd dalej podtrzymał, iż wypłacone odszkodowanie (na rzecz akcjonariusza spółki) należy raczej identyfikować z wypłatą świadczenia za akcje, zgodnie z ich wartością rynkową sprzed powstania szkody. Rzekomo, przysporzenie takie zrównać należy z należnością uzyskaną z odpłatnego zbycia akcji. Realną korzyść podatnika (akcjonariusza) stanowić będzie w tym przypadku dodatnia różnica między wysokością uzyskanego świadczenia za te akcje, a wydatkami poniesionymi na ich nabycie. Sąd doszedł do wniosku, iż otrzymane przez akcjonariusza z tego tytułu pieniądze należy rozpoznać, jako przychód podatkowy, o którym mowa w art. 12 ust. 1 ustawy o CIT. Z drugiej strony, podatnik ten będzie uprawniony do rozliczenia kosztów uzyskania przychodów w wielkości wydatków poniesionych na objęcie lub nabycie tych akcji, a to stosownie do art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy o CIT.
Przedmiotowe stanowisko Sądu zawiera jednak pewną niekonsekwencję. Z jednej strony Sąd uznaje, iż nie stanowi przychodu podatkowego wypłacone wynagrodzenie dla podmiotu, któremu „bezpośrednio” wyrządzono szkodę (ponieważ, odszkodowanie ma funkcję rekompensującą rzeczywisty ubytek w mieniu). Z drugiej strony, Sąd wskazał, iż przyznane odszkodowanie (które również pełni funkcję rekompensującą) dla podmiotu któremu „pośrednio” wyrządzono szkodę, już stanowi przychód podlegający opodatkowaniu. Dodatkowo, Sąd ten uznał, iż podmiot otrzymujący odszkodowanie za wyrządzoną szkodę działaniem „pośrednim” (a nie bezpośrednim) powinno być uznawane dla celów podatkowych jak „ekwiwalent” za potencjalną sprzedaż danego składnika aktywów (z przyznanym prawem do rozpoznania kosztów uzyskania przychodów związanych z „ewentualną sprzedażą”).
Polecamy: Sporządzanie polityki rachunkowości w firmie – przykład praktyczny
Przedmiotowe stanowisko Sądu jest istotnie wątpliwe. Odszkodowanie pełni funkcję kompensacyjną i stanowi finansową rekompensatę uszczerbku, który powstał u osoby poszkodowanej wskutek zdarzenia wywołującego szkodę. Wysokość odszkodowania musi więc być adekwatna do rozmiarów powstałej szkody. Odszkodowanie powinno pokrywać tak szkodę rzeczywistą, jak i utracone korzyści, czyli to wszystko, co poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby nie doszło do zdarzenia. Przepisy podatkowe nie rozróżniają odrębnych konsekwencji, czy szkoda powstała poprzez działanie bezpośrednie czy pośrednie. Dodatkowo, w żadnym aspekcie przyznane odszkodowanie nie może być uznane za „ekwiwalent” za potencjalną sprzedaż danego składnika aktywów (osoba poszkodowana w przedmiotowym przypadku nie miała zamiaru dokonać sprzedaży posiadanych akcji). Konkluzja Sądu uznająca przyznane odszkodowanie za ewentualną należność „uzyskaną z odpłatnego zbycia akcji” stanowi nadinterpretację niezgodną z literalnym brzmieniem przepisów.
Należy podkreślić, iż w oparciu o aktualny kształt przepisów ustawy o CIT, dochodem jest – co oczywiste – nadwyżka sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania. Jednakże, przychodem nie jest każde przysporzenie majątkowe, a tylko takie które literalnie zostało uznane przez ustawodawcę za przychód podatkowy. Odpowiednio, kosztem podatkowym jest tylko ściśle określony wydatek w ustawie. W konsekwencji, przepisy podatkowe w najmniejszym zakresie nie odwołują się do ekonomicznego pojęcia dochodu, które to pojęcie jest znacząco różne.
W konsekwencji, stanowisko Sądu, w oparciu o aktualnie obowiązujące przepisy, uznające, iż otrzymane odszkodowanie przez spółkę kapitałową „bezpośrednio poszkodowaną” nie jest dla niej przychodem podatkowym – jest bardzo korzystne dla podatników – jednakże nie znajduje uzasadnienia w obowiązujących przepisach od 1999 r. Rozróżnienie dla celów podatkowych uzyskanych odszkodowań za szkody wyrządzone działaniem bezpośrednim lub pośrednim również nie znajduje odzwierciedlenia w jakichkolwiek przepisach podatkowych. Dodatkowo, uznanie, iż podmiot otrzymujący odszkodowanie za wyrządzoną szkodę działaniem „pośrednim” powinien potraktować otrzymane środki analogicznie „do wynagrodzenia ze sprzedaży danego aktywu” (z prawem do rozpoznania kosztów uzyskania przychodów) – również nie ma uzasadnienia w treści obowiązujących przepisów podatkowych. Chociaż również i to stanowisko jest korzystne dla podatników w świetle art. 12 ust. 1 pkt. 1 ustawy o CIT (dotychczasowe stanowisko judykatury wskazywało, iż podatnik powinien wykazać tylko przychód podatkowy w wysokości wartości otrzymanego odszkodowania – jako otrzymane pieniądze).
Podsumowując, interpretacja przepisów podatkowych dokonywana zarówno przez organy podatkowe, jak również przez sądy administracyjne, może dawać niejednokrotnie sprzeczne rezultaty. Działania takie z pewnością nie służą stałości przepisów oraz niebudzącej wątpliwości ich wykładni.
Autor: Andrzej Dmowski
Partner Zarządzający Russell Bedford, Doktor Nauk Prawnych, Adwokat, Doradca Podatkowy,Certified Public Accountant – Biegły Rewident w Irlandii, Certified Fraud Examiner - Biegły ds. Wykrywania Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych, Certified Internal Controls Auditor - Międzynarodowy Audytor Wewnętrzny. Absolwent University of Cambridge - British Centre for English and European Legal Studies - Faculty of Law and Administration, absolwent i stypendysta Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje się w rozliczeniach transakcji między podmiotami powiązanymi - transfer pricing, aspektach prawno-podatkowych M&A oraz zagadnieniach dotyczących pochodnych instrumentów finansowych.
Artykuł pochodzi z RB Magazine wydawanego przez Russell Bedford
Podyskutuj o tym na naszym FORUM