Tak uznał Naczelny Sąd Administracyjny w uchwale 7 sędziów z 25 czerwca 2012 r. (sygn. II FPS 2/12).
Uchwała NSA stała w się w tej kwestii konieczna, bowiem w sprawie o sygn. akt II FSK 1312/11 skład orzekający Naczelnego Sądu Administracyjnego rozpoznając skargę kasacyjną Dyrektora Izby Skarbowej w W. działającego z upoważnienia Ministra Finansów zasadnie uznał, że wyłoniło się zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości. W uzasadnieniu postanowienia NSA z 4 kwietnia 2012 r. sygn. akt II FSK 1312/11 zostało wykazane, że w odniesieniu do stanowiących źródło wątpliwości przepisów ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz. U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654, z późn. zm. - zwanej dalej ustawą o CIT), tj. art. 15 ust. 1 i art. 16 ust. 1 pkt 6 sytuacja taka miała miejsce. Potwierdzeniem tego są również opisane w tym postanowieniu rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych, w tym też Naczelnego Sądu Administracyjnego.
W zakresie kosztów uzyskania przychodów inwestycje w obcych środkach trwałych, określone w art. 16a ust. 2 pkt 1 ustawy o CIT, zostały zaklasyfikowane do środków trwałych, co oznacza, że wydatki na ich nabycie lub wytworzenie nie mogą zostać zaliczone bezpośrednio do kosztów uzyskania przychodów na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy o CIT, lecz mogą być tylko uwzględnione w tych kosztach w formie odpisów amortyzacyjnych na podstawie art. 15 ust. 6 tej ustawy, przy czym w przypadku inwestycji w obcych budynkach (lokalach) lub budowlach, okres amortyzacji nie może być krótszy niż 10 lat.
Kwestią wątpliwą, którą rozstrzygała uchwała była możliwość zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów strat z tytułu niezamortyzowanych w pełni inwestycji w obcych środkach trwałych.
Zgodnie bowiem z art. 16 ust. 1 pkt 6 ustawy o CIT nie uważa się za koszty uzyskania przychodów strat powstałych w wyniku likwidacji nie w pełni umorzonych środków trwałych, jeżeli środki te utraciły przydatność gospodarczą na skutek zmiany rodzaju działalności.
Co to jest likwidacja środka trwałego
Kluczowe znaczenie w omawianej kwestii ma sposób rozumienia pojęcia "likwidacja". W tym zakresie, co wynika z uzasadnienia postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 4 kwietnia 2012 r. sygn. akt II FSK 1312/11 zarysowały się w orzecznictwie sądowym rozbieżności.
Pojęcie likwidacji nie ma swojej normatywnej definicji. Podobnie więc jak w przypadku straty, w punkcie wyjścia do analizy jego znaczenia należy odwołać się do wykładni językowej, a więc takiego jego rozumienia, jakie funkcjonuje w języku polskim. "Likwidować" oznacza dokonywać likwidacji, usuwać coś, pozbywać się czegoś, uwalniać się od czegoś (Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka, wyd. PWN Warszawa 1979, tom II, s. 35). Definicja ta nie dostarcza, zdaniem NSA, przekonywujących argumentów dla przyjęcia, że likwidacja środka trwałego (inwestycji w obcym środku trwałym) miałaby być rozumiana wyłącznie jako jego fizyczne unicestwienie, destrukcję, rzeczywiste zniszczenie w taki sposób, aby definitywnie utracił swoją użyteczność.
Zdaniem NSA wyrażonym w omawianej uchwale likwidację należy zatem rozpatrywać z punktu widzenia podatnika, który jej dokonuje, a więc jako definitywne wyzbycie się środka trwałego, w tym przypadku inwestycji w obcym środku trwałym (wykreślenie z ewidencji), np. w wyniku zniszczenia, ale także pozbycie się w następstwie pozostawienia poniesionych nakładów u wynajmującego - właściciela budynku (środka trwałego).
W opinii NSA nie ma powodów, aby przyjąć, że w przypadku
- wygaśnięcia lub rozwiązania umowy, na podstawie której podatnik korzystał z obcego środka trwałego dokonując w nim inwestycji, czy też generalnie rzecz biorąc
- zaprzestania wykorzystywania tej inwestycji w prowadzonej działalności gospodarczej, przed upływem określonego w przepisach okresu amortyzacji,
istotnym a wręcz rozstrzygającym warunkiem decydującym o możliwości zaliczenia niezamortyzowanej w pełni inwestycji do kosztów uzyskania przychodów jest fizyczna likwidacja tej inwestycji (poniesionych nakładów), co w praktyce musiałoby przybrać postać demontażu, często połączonego z destrukcją zamontowanych elementów.
NSA uznał, że warunek taki nie tylko nie wynika z przepisów podatkowych, ale w wielu przypadkach skłaniałby podatników do podejmowania zupełnie nieracjonalnych i nieekonomicznych działań bez istnienia ku temu uzasadnionej potrzeby.
Ogólny kodeksowy model rozliczania poniesionych przez najemcę nakładów (ulepszeń) na wynajmowaną od wynajmującego rzecz (art. 676 k.c.) ma charakter dyspozytywny i strony mają pełną swobodę w kształtowaniu w tym zakresie wzajemnych rozliczeń. W tego rodzaju sprawach można stwierdzić pewien dominujący schemat cechujący się tym, że najemca wynajmując określone pomieszczenia dokonuje ich aranżacji (przystosowania) do własnych indywidualnych potrzeb, uwarunkowanych charakterem prowadzonej działalności i zwykle umowy takie ze względu na interesy obu ich stron są wieloletnie. Jednak, zdaniem NSA, istnieje nieskończona wielość i różnorodność możliwych w rzeczywistości sposobów ukształtowania obowiązujących między stronami stosunków umownych.
Jeżeli ma miejsce zwrot równowartości nakładów na rzecz najemcy, to (zdaniem NSA) w sferze podatkowej nie dojdzie do nieuzasadnionego uprzywilejowania podatnika. Chociaż art. 12 ust. 4 pkt 6a ustawy o CIT stanowi, że do przychodów nie zalicza się zwróconych innych wydatków, niezaliczonych do kosztów uzyskania przychodów. Jednak jeżeli likwidację nie w pełni zamortyzowanej inwestycji w obcym środku trwałym podatnik wcześniej rozliczy jako stratę stanowiącą koszt uzyskania przychodów - ewentualnego zwrotu wydatków z tytułu nakładów poniesionych na ten środek trwały nie będzie już mógł wyłączyć z przychodów podatkowych, z uwagi na niespełnienie warunku określonego w powyższym przepisie, w postaci niezaliczenia zwróconych wydatków do kosztów uzyskania przychodów (wyrok NSA z dnia 20 września 2011 r. sygn. akt II FSK 591/10).
Polecamy: Kto musi rejestrować sprzedaż kasą fiskalną?
Polecamy: Co grozi za brak kasy fiskalnej?
Ważna jest przyczyna likwidacji środka trwałego - liczy się też chęć minimalizacji strat
Z treści art. 16 ust. 1 pkt 6 ustawy o CIT wynika, że istotna z punktu widzenia możliwości rozliczenia straty, jest przyczyna likwidacji środka trwałego. Jeżeli strata ta powstała w wyniku likwidacji nie w pełni umorzonych środków trwałych (inwestycji w obcych środkach trwałych), które utraciły przydatność gospodarczą z przyczyn innych niż zmiana rodzaju działalności, to przypadek taki nie jest objęty wyłączeniem z kosztów uzyskania przychodów na podstawie tego przepisu.
Nie jest to jednak, zdaniem NSA, równoznaczne z przyjęciem, choć pogląd taki można spotkać w orzecznictwie (wyrok NSA z dnia 4 listopada 2008 r. sygn. akt II FSK 1035/07, wyrok WSA w Bydgoszczy z dnia 24 listopada 2010 r. sygn. akt I SA/Bd 906/10), że na zasadzie rozumowania a contrario, każda poniesiona w takich okolicznościach strata, czyli z przyczyn innych niż zmiana rodzaju działalności, stanowi automatycznie i bezwarunkowo koszt uzyskania przychodów. Tak szerokie ujęcie byłoby jednak nieuprawnione i mogłoby prowadzić do nieprawidłowych, z punktu widzenia racjonalnego gospodarowania oraz zasad poboru podatków, wniosków.
Nie można bowiem przy wnioskowaniu a contrario z art. 16 ust. 1 pkt 6 w związku z art. 16 ust. 1 pkt 5 ustawy o CIT zapominać, że strata w środkach trwałych, podobnie zresztą jak każdy inny wchodzący w rachubę jako koszt uzyskania przychodów wydatek (koszt), powinien przejść "test" na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy o CIT, pod kątem pozostawania w związku przyczynowo-skutkowym z przychodami osiąganymi przez podatnika lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów.
Zdaniem NSA wyrażonym w omawianej uchwale: Podjęte przez podatnika działania polegające, np. na skróceniu okresu obowiązywania umów najmu, w ramach których czynione były inwestycje w obcych środkach trwałych, nie mogą być traktowane jako oddzielne zdarzenia, odseparowane od całokształtu jego działalności gospodarczej. Poszczególne, podejmowane w ramach tej działalności przedsięwzięcia, jedne bardziej zyskowne, inne mniej lub wręcz deficytowe, składają się na ostateczny finansowo-ekonomiczny wynik podatnika. (...)
Działając w warunkach rynkowych podatnik musi podejmować racjonalne z jego punktu widzenia, oparte na ekonomicznych analizach i kalkulacjach, działania zmierzające do uzyskania możliwie największej efektywności ekonomicznej. Działania te mogą również polegać na dokonywaniu określonych oszczędności, zmniejszeniu kosztów i wydatków, minimalizowaniu strat z określonych segmentów działalności, czy też eliminowaniu nieopłacalnych przedsięwzięć. Gdyby podatnik działań takich nie podejmował, mógłby nie sprostać konkurencji a prowadzona przez niego działalność mogłaby stać się nierentowna i zacząć przynosić straty. Tym samym zagrożone byłoby źródło przychodów, jakim jest prowadzenie działalności gospodarczej w jej całokształcie. W tym sensie, co do zasady, każde tego rodzaju przedsięwzięcie zmierzające do zapobieżenia powstania takiej sytuacji, powinno być postrzegane jako prowadzące do zachowania bądź zabezpieczenia źródła przychodów, a związane z tym koszty, jako koszty uzyskania przychodów w rozumieniu art. 15 ust. 1 u.p.d.o.p.
To bardzo istotne rozważania NSA dotyczące wszelkich kosztów uzyskania przychodów. Często bowiem organy podatkowe kwestionują zaliczanie do kosztów podatkowych strat, czy wydatków podatników mających związek z wycofaniem się z umów, inwestycji, czy innych przedsięwzięć gospodarczych, zarzucając tym kosztom brak celu przychodowego.
Stratą w omawianym kontekście należy (zdaniem NSA) powiązać z bezpośrednią przyczyną jej powstania, tj. likwidacją nie w pełni umorzonych środków trwałych (inwestycji w obcych środkach trwałych), jeżeli utraciły one przydatność gospodarczą z innych powodów niż zmiana rodzaju działalności.
W uzasadnieniu uchwały NSA podsumował (w świetle uregulowań ustawy o CIT), że brak możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów całych kosztów związanych z jego nabyciem w sytuacji, gdy środek ten z racjonalnie i ekonomicznie uzasadnionych względów utracił swoją przydatność dla podatnika, skutkowałby nałożeniem na niego nieadekwatnych obciążeń podatkowych, nieuwzględniających konstrukcji tego podatku.
Przepisy ustawy o CIT, których dotyczy uchwała NSA:
Art. 15 ust. 1 (zdanie pierwsze).
"1. Kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu uzyskania przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów, z wyjątkiem kosztów wymienionych w art. 16 ust. 1. (...)"
Art. 16 ust. 1 pkt 6
"1. Nie uważa się za koszty uzyskania przychodów:
(...)
6) strat powstałych w wyniku likwidacji nie w pełni umorzonych środków trwałych, jeżeli środki te utraciły przydatność gospodarczą na skutek zmiany rodzaju działalności;"
Art. 12 ust. 4 pkt 6a
"4. Do przychodów nie zalicza się:
(...)
6a) zwróconych innych wydatków niezaliczonych do kosztów uzyskania przychodów;"
Art. 15 ust. 6
"6. Kosztem uzyskania przychodów są odpisy z tytułu zużycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (odpisy amortyzacyjne) dokonywane wyłącznie zgodnie z przepisami art. 16a-16m, z uwzględnieniem art. 16."
Art. 16 ust. 1 pkt 1 i 5
"1. Nie uważa się za koszty uzyskania przychodów:
1) wydatków na:
a) nabycie gruntów lub prawa wieczystego użytkowania gruntów, z wyjątkiem opłat za wieczyste użytkowanie gruntów,
b) nabycie lub wytworzenie we własnym zakresie innych niż wymienione w lit. a) środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, w tym również wchodzących w skład nabytego przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części,
c) ulepszenie środków trwałych, które zgodnie z art. 16g ust. 13 powiększają wartość środków trwałych, stanowiącą podstawę naliczania odpisów amortyzacyjnych
- wydatki te, zaktualizowane zgodnie z odrębnymi przepisami, pomniejszone o sumę odpisów amortyzacyjnych, o których mowa w art. 16h ust. 1 pkt 1, są jednak kosztem uzyskania przychodów, w przypadku odpłatnego zbycia środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, bez względu na czas ich poniesienia;
(...)
5) strat w środkach trwałych oraz wartościach niematerialnych i prawnych w części pokrytej sumą odpisów amortyzacyjnych, o których mowa w art. 16h ust. 1 pkt 1;"
Art. 16a ust. 1 i 2 pkt 1-3
"1. Amortyzacji podlegają, z zastrzeżeniem art. 16c, stanowiące własność lub współwłasność podatnika, nabyte lub wytworzone we własnym zakresie, kompletne i zdatne do użytku w momencie przyjęcia do używania:
1) budowle, budynki oraz lokale będące odrębną własnością,
2) maszyny, urządzenia oraz środki transportu,
3) inne przedmioty
- o przewidywanym okresie używania dłuższym niż rok, wykorzystywane przez podatnika na potrzeby związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą albo oddane do używania na podstawie umowy najmu, dzierżawy lub umowy określonej w art. 17a pkt 1, zwane środkami trwałymi.
2. Amortyzacji podlegają również, z zastrzeżeniem art. 16c, niezależnie od przewidywanego okresu używania:
1) przyjęte do używania inwestycje w obcych środkach trwałych, zwane dalej "inwestycjami w obcych środkach trwałych",
2) budynki i budowle wybudowane na cudzym gruncie,
3) składniki majątku, wymienione w ust. 1, niestanowiące własności lub współwłasności podatnika wykorzystywane przez niego na potrzeby związane z prowadzoną działalnością na podstawie umowy określonej w art. 17a pkt 1, zawartej z właścicielem lub współwłaścicielem tych składników - jeżeli zgodnie z przepisami rozdziału 4a odpisów amortyzacyjnych dokonuje korzystający
- zwane także środkami trwałymi;"
Art. 16j ust. 4
"4. Podatnicy mogą indywidualnie ustalić stawki amortyzacyjne dla przyjętych do używania inwestycji w obcych środkach trwałych, z tym że dla:
1) inwestycji w obcych budynkach (lokalach) lub budowlach okres amortyzacji nie może być krótszy niż 10 lat;
2) inwestycji w obcych środkach trwałych innych niż wymienione w pkt 1 okres amortyzacji ustala się według zasad określonych w ust. 1 pkt 1 i 2."